LIBER QUARTUS

1. [1] Omnem sententiam et omnem paraturam impii atque sacrilegi
Marcionis ad ipsum iam evangelium eius provocamus quod inter-
polando suum fecit. Et ut fidem instrueret, dotem quandam com-
mentatus est illi, opus ex contrarietatum oppositionibus Antitheses
cognominatum et ad separationem legis et evangelii coactum, qua
duos deos dividens, proinde diversos, alterum alterius instrumenti,
vel, quod magis usui est dicere, testamenti, ut exinde evangelio
quoque secundum Antitheses credendo patrocinaretur. [2] Sed et
istas proprio congressu cominus, id est per singulas iniectiones
Pontici, cecidissem, si non multo opportunius in ipso et cum ipso
evangelio cui procurant retunderentur; quamquam tam facile
est praescriptive occurrere, et quidem ut accepto eas faciam, ut
rato habeam, ut nobiscum facere dicam, quo magis de caecitate
auctoris sui erubescant, nostrae iam antitheses adversus Mar-
cionem. [3] Atque adeo confiteor alium ordinem decucurrisse in
veteri dispositione apud creatorem, alium in nova apud Christum.
Non nego distare documenta eloquii, praecepta virtutis, legis
disciplinas, dum tamen tota diversitas in unum et eundem deum
competat, illum scilicet a quo constat eam dispositam sicut et
praedicatam. [4] Olim contionatur Esaias prodituram ex Sion legem
et sermonem domini ex Hierusalem, aliam utique legem alium-
que sermonem. Denique iudicabit, inquit, inter nationes, et
traducet populum plurimum, scilicet non unius gentis Iudaeorum,
sed nationum quae per novam legem evangelii et novum ser-
monem apostolorum iudicantur et traducuntur apud semetipsas

1. ^a Isa. 2: 3

de pristino errore, simul crediderunt, atque exinde concidunt
machaeras suas in aratra, et sibynas, quod genus venabulorum
est, in falces, id est feros et saevos quondam animos convertunt
in sensus probos et bonae frugis operarios. [5] Et rursus: Audite me,
audite me, et populus meus et reges, auribus intendite in me,
quoniam lex prodibit a me et iudicium meum in lucem nationum,
quo iudicaverat atque decreverat nationes quoque illuminandas
per evangelii legem atque sermonem. Haec erit lex et apud David,
invituperabilis, qua perfecta, convertens animam, utique ab
idolis ad deum. Hic erit et sermo, de quo idem Esaias, Quoniam,
inquit, decisum sermonem faciet dominus in terra. [6] Compendiatum
est enim novum testamentum et a legis laciniosis oneribus ex-
peditum. Sed quid pluribus, cum manifestius et luce ipsa clarius
novatio praedicetur a creatore per eundem? Ne rememineritis
priorum, et antiqua ne recogitaveritis: vetera transierunt, nova
oriuntur: ecce facio nova, quae nunc orientur. Item per Hiere-
miam: Novate vobis novamen novum, et ne severitis in spinas, et
circumcidimini praeputio¹ cordis vestri. Et alibi: Ecce venient
dies, dicit dominus, et perficiam domui Iacob et domui Iudae
testamentum novum, non secundum testamentum quod disposui
patribus eorum in die qua arripui dispositionem eorum ad
educendos eos de terra Aegypti. [7] Adeo pristinum testamentum
temporale significat, dum mutabile ostendit, etiam dum aeternum
de postero pollicetur. Nam per Esaiam, Audite me et vivetis, et
disponam vobis testamentum aeternum, adiciens sancta et fidelia
David, ut id testamentum in Christo decursurum demonstraret.
Eundem ex genere David, secundum Mariae censum, [8] etiam in
virga ex radice Iesse processura figurate praedicabat. Igitur si
alias leges aliosque sermones et novas testamentorum dispositiones
a creatore dixit futuras, ut etiam ipsorum sacrificiorum alia officia
potiora et quidem apud nationes destinarit, dicente Malachia,
Non est voluntas mea in vobis, inquit dominus, et sacrificia vestra
non excipiam de manibus vestris, quoniam a solis ortu usque ad

1. ¹ praeputio R: praeputia M

1. ^b Isa. 51:4     ^c Ps. 19:7     ^d Isa. 10: 23     ^e Isa. 43: 18, 19     ^f Jer. 4:3
sq.     ^g Jer. 31: 31 sq.     ^h Isa. 55: 3     ⁱ cf. Isa. 11: 1

occasum glorificatum est in nationibus nomen meum, et in omni
loco sacrificium nomini meo offertur,² et sacrificium mundum
scilicet simplex oratio de conscientia pura, necesse est omnis
demutatio veniens ex innovatione diversitatem ineat cum his
quorum fit, et contrarietatem ex diversitate. [9] Sicut enim nihil
demutatum quod non diversum, ita nihil diversum quod non
contrarium. Eiusdem ergo deputabitur etiam contrarietas ex
diversitate cuius fuerit demutatio ex innovatione. Qui disposuit
demutationem, iste instituit et diversitatem; qui praedicavit
innovationem, iste praenuntiavit et contrarietatem. [10] Quid differen-
tiam rerum ad distantiam interpretaris potestatum? quid anti-
theses exemploram distorques adversus creatorem, quas in ipsis
quoque sensibus et affectionibus eius potes recognoscere? Ego,
inquit, percutiam, et ego sanabo: Ego, inquit, occidam, et ego
vivificabo, condens scilicet mala et faciens pacem; qua etiam soles
illum mobilitatis quoque et inconstantiae nomine reprehendere,
prohibentem quae iubet et iubentem quae prohibet. Cur ergo
non et antitheses ad naturalia reputasti contrarii sibi semper
creatoris? Nec mundum saltim recogitare potuisti, nisi fallor,
etiam apud Ponticos ex diversitatibus structum aemularum
invicem substantiarum. [11] Prius itaque debueras alium deum
luminis, alium tenebrarum determinasse, ut ita posses alium legis,
alium evangelii asseverasse. Ceterum praeiudicatum est ex mani-
festis, cuius opera et ingenia per antitheses constant, eadem forma
constare etiam sacramenta.

2. [1] Habes nunc ad Antitheses expeditam a nobis responsionem.
Transeo nunc ad evangelii, sane non Iudaici sed Pontici, interim
adulterati demonstrationem, praestructuram ordinem quem
aggredimur. Constituimus inprimis evangelicum instrumentum
apostolos auctores habere, quibus hoc munus evangelii promul-
gandi ab ipso domino sit impositum. Si et apostolicos, non tamen
solos, sed cum apostolis et post apostolos,¹ quoniam praedicatio
discipulorum suspecta fieri posset de gloriae studio, si non adsistat

1. ² offertur Pam.: offeretur MR
2. ¹ post apostolos R³ edd.: postapostolicos MR¹

1. ^j Mal. 1: 10 sq.     ^k Deut. 32: 39     ^l cf. Isa. 45: 7

illi auctoritas magistrorum, immo Christi, quae magistros aposto-
los fecit. [2] Denique nobis fidem ex apostolis Ioannes et Matthaeus
insinuant, ex apostolicis Lucas et Marcus instaurant, isdem regulis
exorsi, quantum ad unicum deum attinet creatorem et Christum
eius, natum ex virgine, supplementum legis et prophetarum.
Viderit enim si narrationum dispositio variavit, dummodo de
capite fidei conveniat, de quo cum Marcione non convenit.
[3] Contra Marcion evangelio, scilicet suo, nullum adscribit aucto-
rem, quasi non licuerit illi titulum quoque affingere, cui nefas
non fuit ipsum corpus evertere. Et possem hic iam gradum figere,
non agnoscendum contendens opus quod non erigat frontem,
quod nullam constantiam praeferat, nullam fidem repromittat
de plenitudine tituli et professione debita auctoris. [4] Sed per omnia
congredi malumus, nec dissimulamus quod ex nostro intellegi
potest. Nam ex iis commentatoribus quos habemus Lucam videtur
Marcion elegisse quem caederet. Porro Lucas non apostolus sed
apostolicus, non magister sed discipulus, utique magistro minor,
certe tanto posterior quanto posterioris apostoli sectator, Pauli
sine dubio, ut et si sub ipsius Pauli nomine evangelium Marcion
intulisset, non sufficeret ad fidem singularitas instrumenti desti-
tuta patrocinio antecessorum. [5] Exigeretur enim id quoque evan-
gelium quod Paulus invenit, cui fidem dedidit,² cui mox suum
congruere gestiit, siquidem propterea Hierosolymam ascendit ad
cognoscendos apostolos et consultandos, ne forte in vacuum
cucurrisset, id est ne non secundum illos credidisset et non
secundum illos evangelizaret. Denique ut cum auctoribus con-
tulit, et convenit de regula fidei, dextras miscuere, et exinde
officia praedicandi distinxerunt, ut illi in Iudaeos, Paulus in

2. ² dedidit R edd.: dedit M

2. ^a cf. Gal. 2: 2

Iudaeos et in nationes. Igitur si ipse illuminator Lucae auctori-
tatem antecessorum et fidei et praedicationi suae optavit, quanto
magis eam evangelio Lucae expostulem, quae evangelio magistri
eius fuit necessaria?

3. [1] Aliud est si penes Marcionem a discipulatu Lucae coepit re-
ligionis Christianae sacramentum. Ceterum si et retro decucurrit,
habuit utique authenticam paraturam, per quam ad Lucam usque
pervenit, cuius testimonio adsistente Lucas quoque possit admitti.
[2] Sed enim Marcion nactus epistulam Pauli ad Galatas, etiam ipsos
apostolos suggillantis ut non recto pede incedentes ad veritatem
evangelii, simul et accusantis pseudapostolos quosdam perver-
tentes evangelium Christi, connititur ad destruendum statum
eorum evangeliorum quae propria et sub apostolorum nomine
eduntur, vel etiam apostolicorum, ut scilicet fidem quam illis
adimit suo conferat. [3] Porro etsi reprehensus est Petrus et Ioannes
et Iacobus, qui existimabantur columnae, manifesta causa est.
Personarum enim respectu videbantur variare convictum. Et
tamen cum ipse Paulus omnibus omnia fieret, ut omnes lucraretur,
potuit et Petro hoc in consilio fuisse aliquid aliter agendi quam
docebat. [4] Proinde si et pseudapostoli irrepserant, horum quoque
qualitas edita est, circumcisionem vindicantium et Iudaicos fastos.
Adeo non de praedicatione sed de conversatione a Paulo denota-
bantur, aeque denotaturo si quid de deo creatore aut Christo eius
errassent. Igitur distinguenda erunt singula. Si apostolos prae-
varicationis et simulationis suspectos Marcion haberi queritur
usque ad evangelii depravationem, Christum iam accusat,
accusando quos Christus elegit. Si vero apostoli quidem inte-
grum evangelium contulerunt, de sola convictus inaequalitate

3. ^a cf. Gal. 2: 14     ^b cf. Gal. 2: 9     ^c cf. 1 Cor. 9: 23

reprehensi, pseudapostoli autem veritatem eorum interpolaverunt,
et inde sunt nostra digesta, quod erit germanum illud apostolo-
rum instrumentum quod adulteros passum est,¹ quod Paulum
illuminavit et ab eo Lucam? Aut si tam funditus deletum est,
ut cataclysmo quodam, ita inundatione falsariorum obliteratum,
iam ergo nec Marcion habet verum. [5] Aut si ipsum erit verum, id
est apostolorum, quod Marcion habet solus² (et quomodo nostro
consonat quod non apostolorum, sed Lucae refertur?) aut si non
statim Lucae deputandum est quo Marcion utitur,² quia nostro
consonat, scilicet adulterato etiam circa titulum, ceterum³
apostolorum est. Iam ergo et nostrum, quod illi consonat, aeque
apostolorum est, sed adulteratum de titulo quoque.

4. [1] Funis ergo ducendus est contentionis, pari hinc inde nisu
fluctuante. Ego meum dico verum, Marcion suum. Ego Marcionis
affirmo adulteratum, Marcion meum. Quis inter nos determina-
bit, nisi temporis ratio, ei praescribens auctoritatem quod anti-
quius reperietur, et ei praeiudicans vitiationem quod posterius
revincetur?¹ In quantum enim falsum corruptio est veri, in tan-
tum praecedat necesse est veritas falsum. [2] Prior erit res passione,
et materia aemulatione. Alioquin quam absurdum, ut, si nostrum
antiquius probaverimus, Marcionis vero posterius, et nostrum
ante videatur falsum quam habuerit de veritate materiam, et
Marcionis ante credatur aemulationem a nostro expertum quam
et editum, et postremo id verius existimetur quod est serius, post
tot ac tanta iam opera atque documenta Christianae religionis
saeculo edita, quae edi utique non potuissent sine evangelii veri-
tate, id est ante evangelii veritatem. [3] Quod ergo pertinet ad evan-
gelium interim Lucae, quatenus communio eius inter nos et
Marcionem de veritate disceptat, adeo antiquius Marcione est
quod est secundum nos, ut et ipse illi Marcion aliquando credi-

3. ¹ <non> passum est Kroy. (sed vix causa erat)    ^2-2 ita pungendum arbitrabar
³ ceterum Ciacconius: ceterorum MR
4. ¹ revincetur R³: revincetur invenietur MR¹

derit, cum et pecuniam in primo calore fidei catholicae ecclesiae
contulit, proiectam mox cum ipso, posteaquam in haeresim suam
a nostra veritate descivit. Quid nunc, si negaverint Marcionitae
primam apud nos fidem eius, adversus epistulam quoque ipsius?
Quid si nec epistulam agnoverint? [4] Certe Antitheses non modo
fatentur Marcionis, sed et praeferunt. Ex his mihi probatio sufficit.
Si enim id evangelium quod Lucae refertur penes nos (viderimus
an et penes Marcionem) ipsum est quod Marcion per Antitheses
suas arguit ut interpolatum a protectoribus Iudaismi ad concor-
porationem legis et prophetarum, qua etiam Christum inde con-
fingerent, utique non potuisset arguere nisi quod invenerat. [5] Nemo
post futura reprehendit quae ignorat futura. Emendatio culpam
non antecedit. Emendator sane evangelii a Tiberianis usque ad
Antoniniana tempora eversi Marcion solus et primus obvenit,
expectatus tamdiu a Christo, paenitente iam quod apostolos prae-
misisse properasset sine praesidio Marcionis. Nisi quod humanae
temeritatis, non divinae auctoritatis, negotium est haeresis, quae
sic semper emendat evangelia dum vitiat; cum et si discipulus
Marcion, non tamen super magistrum; et si apostolus Marcion,
Sive ego, inquit Paulus, sive illi, sic praedicamus; et si prophetes
Marcion, et spiritus prophetarum prophetis erunt subditi, non
enim eversionis sunt, sed pacis; etiam si angelus Marcion, citius
anathema dicendus quam evangelizator, quia aliter evangelizavit.
Itaque dum emendat, utrumque confirmat, et nostrum anterius,²
id emendans quod invenit, et id posterius quod de nostri emenda-
tione constituens suum et novum fecit.

5. [1] In summa, si constat id verius quod prius, id prius quod et

4. ² anterius Lat.: alterius MR

4. ^a 1 Cor. 15: 11     ^b cf. 1 Cor. 14: 33 sq.     ^c cf. Gal. 1: 8 sq.

ab initio, id ab initio quod ab apostolis, pariter utique constabit
id esse ab apostolis traditum quod apud ecclesias apostolorum
fuerit sacrosanctum. Videamus quod lac a Paulo Corinthii hau-
serint, ad quam regulam Galatae sint recorrecti, quid legant
Philippenses, Thessalonicenses, Ephesii, quid etiam. Romani de
proximo sonent, quibus evangelium et Petrus et Paulus sanguine
quoque suo signatum reliquerunt. [2] Habemus et Ioannis alumnas
ecclesias. Nam etsi Apocalypsin eius Marcion respuit, ordo tamen
episcoporum ad originem recensus in Ioannem stabit auctorem.
Sic et ceterarum generositas recognoscitur. Dico itaque apud illas,
nec solas iam apostolicas, sed apud universas quae illis de societate
sacramenti confoederantur, id evangelium Lucae ab initio edi-
tionis suae stare quod cum maxime tuemur, Marcionis vero
plerisque nec notum, nullis autem notum ut non eadem damna-
tum.¹ [3] Habet plane et illud ecclesias, sed suas, tam posteras quam
adulteras, quarum si censum requiras, facilius apostaticum
invenias quam apostolicum, Marcione scilicet conditore, vel
aliquo de Marcionis examine. Faciunt favos et vespae, faciunt
ecclesias et Marcionitae. Eadem auctoritas ecclesiarum apostoli-
carum ceteris quoque patrocinabitur evangeliis, quae proinde
per illas et secundum illas habemus, Ioannis dico et Matthaei,
licet et Marcus quod edidit Petri affirmetur, cuius interpres
Marcus. Nam et Lucae digestum Paulo adscribere solent. [4] Capit
magistrorum videri quae discipuli promulgarint. Itaque et de
his Marcion flagitandus, quod omissis eis Lucae potius institerit,
quasi non et haec apud ecclesias a primordio fuerint, quemad-
modum et Lucae. Atquin haec magis a primordio fuisse credibile
est, ut priora, qua apostolica, ut cum ipsis ecclesiis dedicata.

5. ¹ eadem damnatum Oeh.: eodem natum R¹: eo damnatum MGR³

5. ^a cf. 1 Cor. 3: 2     ^b cf. Gal. 6: 16     ^c cf. Eph. 3: 9

Ceterum quale est, si nihil apostoli ediderunt, ut discipuli potius
ediderint, qui nec discipuli existere potuissent sine ulla doctrina
magistrorum? [5] Igitur dum constet haec quoque apud ecclesias
fuisse, cur non haec quoque Marcion attigit, aut emendanda si
adulterata, aut agnoscenda si integra? Nam et competit ut si
qui evangelium pervertebant, eorum magis curarent perversionem
quorum sciebant auctoritatem receptiorem. Ideo et pseudapostoli,
quod per falsum apostolos imitarentur. In quantum ergo emen-
dasset quae fuissent emendanda, si fuissent corrupta, in tantum
confirmavit non fuisse corrupta quae non putavit emendanda.
[6] Denique emendavit quod corruptum existimavit. Sed nec hoc
merito, quia non fuit corruptum. Si enim apostolica integre² de-
cucurrerunt, Lucae autem, quod est secundum nos, adeo congruit
regulae eorum ut cum illis apud ecclesias maneat, iam et Lucae
constat integrum decucurrisse usque ad sacrilegium Marcionis.
Denique ubi manus illi Marcion intulit, tunc diversum et aemu-
lum factum est apostolicis. [7] Igitur dabo consilium discipulis eius,
ut aut et illa convertant, licet sero, ad formam sui, quo cum
apostolicis convenire videantur (nam et cotidie reformant illud,
prout a nobis cotidie revincuntur), aut erubescant de magistro
utrobique traducto, cum evangelii veritatem nunc ex conscientia
tramittit, nunc ex impudentia evertit. His fere compendiis utimur,
cum de evangelii fide adversus haereticos expedimur, defendenti-
bus et temporum ordinem posteritati falsariorum praescribentem,
et auctoritatem ecclesiarum traditioni apostolorum patrocinan-
tem, quia veritas falsum praecedat necesse est, et ab eis procedat
a quibus tradita est.

5. ² integre R edd.: integrae M: integra Lat.

6. [1] Sed alium iam hinc inimus gradum, ipsum, ut professi sumus,
evangelium Marcionis provocantes, sic quoque probaturi adul-
teratum. Certe enim totum quod elaboravit etiam Antitheses
praestruendo in hoc cogit, ut veteris et novi testamenti diversita-
tem constituat,¹ proinde Christum suum a creatore separatum,
ut dei alterius, ut alienum legis et prophetarum. [2] Certe propterea
contraria quaeque sententiae suae erasit, conspirantia cum crea-
tore, quasi ab assertoribus eius intexta: competentia autem sen-
tentiae suae reservavit. Haec conveniemus, haec amplectemur, si
nobiscum magis fuerint, si Marcionis praesumptionem percusse-
rint. Tunc et illa constabit eodem vitio haereticae caecitatis erasa
quo et haec reservata. [3] Sic habebit intentio et forma opusculi nostri,
sub illa utique condicione quae ex utraque parte condicta sit. Con-
stituit Marcion alium esse Christum qui Tiberianis temporibus
a deo quondam ignoto revelatus sit in salutem omnium gentium,
alium qui a deo creatore in restitutionem Iudaici status sit
destinatus quandoque venturus. Inter hos magnam et omnem²
differentiam scindit, quantam inter iustum et bonum, quantam
inter legem et evangelium, quantam inter Iudaismum et Chri-
stianismum. [4] Hinc erit et nostra praescriptio, qua defigimus nihil
Christo dei alterius commune esse debere cum creatore, ceterum
creatoris pronuntiandum si administraverit dispositiones eius, si
impleverit prophetias eius, si adiuverit leges eius, si repraesenta-
verit promissiones eius, si restauraverit virtutes eius, si sententias
reformaverit, si mores, si proprietates expresserit. Huius pacti et
huius praescripti, quaeso te, lector, memineris ubique, et incipe
recognoscere aut Marcionis Christum aut creatoris.

7. [1] Anno quintodecimo principatus Tiberiani proponit eum¹ de-
scendisse in civitatem Galilaeae Capharnaum, utique de caelo

6. ¹ constituens, constituat Kroy. (forsan recte)     ² pro omnem quaero an
scribendum enormem
7. ¹ eum MR: deum Gel. Pam.

creatoris, in quod de suo ante descenderat. Ecquid² ergo ordinis
fuerat ut prius de suo caelo in creatoris descendens describeretur?
Cur enim non et ista reprehendam quae non implent fidem ordi-
nariae narrationis, deficientis in mendacio semper? Plane semel
dicta sint per quae iam alibi retractavimus an descendens per
creatorem, et quidem adversus ipsum, potuerit ab eo admitti et
inde tramitti in terram aeque ipsius. [2] Nunc autem et reliquum
ordinem descensionis expostulo, tenens descendisse illum. Viderit
enim sicubi appamisse positum est. Apparere subitum ex inopi-
nato sapit conspectum, qui semel impegerit oculos in id quod sine
mora apparuit. Descendisse autem dum fit, videtur et subit³
oculos. De facto etiam ordinem facit, atque ita cogit exigere,
quali habitu, quali suggestu, quonam impetu vel temperamento,
etiam quo in tempore diei noctisve descenderit: praeterea quis
viderit descendentem, quis retulerit, quis asseveraverit rem utique
nec asseveranti facile credendam. [3] Indignum denique ut Romulus
quidem ascensus sui in caelum habuerit Proculum affirmatorem,
Christus vero dei descensus de caelo sui non invenerit annuntia-
torem, quasi non sic et ille ascenderit iisdem mendacii scalis, sicut
et iste descendit. Quid autem illi cum Galilaea, si non erat crea-
toris, cui ista regio destinabatur ingressuro praedicationem?
dicente Esaia, Hoc primum bibito, cito facito, regio Zabulon et
terra Nephthalim, et ceteri qui maritimam et Iordanis, Galilaea
nationum, populus qui sedetis in tenebris, videte lumen magnum:
qui habitatis terram, sedentes in umbra mortis, lumen ortum
est super vos. [4] Bene autem quod et deus Marcionis illuminator
vindicatur nationum, quo magis debuerit vel de caelo descendere,
et, si utique, in Pontum potius descendere quam in Galilaeam.

7. ² Ecquid Lat.: et quid MR ³ subit R: subicit M

7. ^a Isa. 9: 1 sq. LXX

Ceterum et loco et illuminationis opere secundum praedicationem
occurrentibus Christo iam eum prophetatum incipimus agnoscere,
ostendentem in primo ingressu venisse se non ut legem et pro-
phetas dissolveret, sed ut potius adimpleret. Hoc enim Marcion
ut additum erasit. [5] Sed frustra negabit Christum dixisse quod
statim fecit ex parte. Prophetiam enim interim de loco adimplevit.
De caelo statim ad synagogam. Ut dici solet, ad quod venimus;
hoc age, Marcion, aufer etiam illud de evangelio, Non sum mis-
sus nisi ad oves perditas domus Israel, et, Non est auferre panem
filiis et dare eum canibus, ne scilicet Christus Israelis videretur.
[6] Sufficiunt mihi facta pro dictis. Detrahe voces Christi mei, res
loquentur. Ecce venit in synagogam; certe ad oves perditas domus
Israelis. Ecce doctrinae suae panem prioribus offert Israelitis;
certe ut filios praefert. Ecce aliis eum nondum impertit; certe ut
canes praeterit. Quibus autem magis impertisset quam extraneis
creatoris, si ipse inprimis non fuisset creatoris? [7] Et tamen quo-
modo in synagogam potuit admitti tam repentinus, tam ignotus,
cuius nemo adhuc certus de tribu, de populo, de domo, de censu
denique Augusti, quem testem fidelissimum dominicae nativitatis
Romana archiva custodiunt? Meminerant certe, nisi circumcisum
scirent, non admittendum in sancta sanctorum. Sed etsi passim
synagoga adiretur, non tamen ad docendum nisi ab optime
cognito et explorato et probato, iam pridem in hoc ipsum vel
aliunde commendato cum hoc munere. Stupebant autem omnes
ad doctrinam eius. Plane. Quoniam, inquit, in potestate erat
sermo eius, non quoniam adversus legem et prophetas docebat.
Utique enim eloquium divinum et vim et gratiam praestabat,
magis exstruens quam destruens substantiam legis et prophetarum.

7. ^b cf. Matt. 5: 17     ^c Matt. 15: 24, 26

[8] Alioquin non stuperent, sed horrerent. Nec mirarentur, sed
statim aversarentur destructorem legis et prophetarum, et utique
inprimis alterius dei praedicatorem, quia nec potuisset adversus
legem et prophetas docere et hoc nomine adversus creatorem, non
praemissa diversae atque aemulae divinitatis professione. Cum
ergo nihil tale scriptura significet, nisi solam vim et potestatem
sermonis admirationi fuisse, facilius ostendit secundum creatorem
docuisse illum, quia non negavit, quam adversus creatorem, quia
non significavit. [9] Atque ita aut eius erit agnoscendus secundum
quem docuit, aut praevaricator iudicandus si secundum eum
adversus quem venerat docuit. Exclamat ibidem spiritus dae-
monis, Quid nobis et tibi est Iesu? venisti perdere nos: scio qui
sis, sanctus dei. [10] Hic ego non retractabo an et hoc cognomentum
competierit ei quem nec Christum vocari oporteret, si non crea-
toris. Alibi iam de nominibus expostulatum est. At nunc discepto
quomodo hoc eum vocari cognoverit daemon, nulla unquam
retro emissa praedicatione in illum a deo ignoto et in id temporis
muto, cuius nec sanctum eum contestari potuit, ut ignoti etiam
ipsi suo creatori. Quid autem iam tale ediderit novae divinitatis
per quod posset alterius dei sanctus intellegi? [11] Tantum quod
synagogam introgressus, et nec sermone operatus aliquid adversus
creatorem? Sicut ergo quem ignorabat nullo modo poterat Iesum
et sanctum dei agnoscere, ita quem norat agnovit. Nam et pro-
phetam meminerat sanctum dei praedicasse, et Iesum nomen
dei⁴ esse in filio Nave. Haec et ab angelo exceperat secundum
nostrum evangelium: Propterea quod in te nascetur vocabitur
sanctum, filius dei: et, Vocabis nomen eius Iesum. [12] Sed et habebat
utique sensum aliquem dominicae dispositionis (licet daemon
tamen), magis quam alienae et nondum satis cognitae. Nam et

7. ⁴ dei libri et edd.: domini Kroy. (sed vereor ut bono iure)

7. ^d Luke 1: 35     ^e Luke 1: 31

praemisit, Quid nobis et tibi, Iesu?⁵ non quasi in extraneum, sed⁵
ad quem pertinent spiritus creatoris. Nec enim dixit, Quid tibi
et nobis? sed, Quid nobis et tibi? se deplorans et sorti suae ex-
probrans; quam iam videns adicit, Venisti perdere nos. [13] Adeo
iudicis et ultoris et, ut ita dixerim, saevi dei filium agnoverat
Iesum, non optimi illius, et perdere et punire nescientis. Quorsum
hunc locum praemisimus ? Ut Iesum et a daemone non alium doce-
amus agnitum et a semetipso non alium confirmatum quam crea-
toris. Atquin, inquis, increpuit illum Iesus. Plane, ut invidiosum,
et in ipsa confessione petulantem et male adulantem; quasi haec
esset summa gloria Christi, si ad perditionem daemonum venisset
et non potius ad hominum salutem, qui nec discipulos de sub-
actione spirituum sed de candida salutis gloriari volebat. [14] Aut cur
eum increpuit? Si quasi mentitum in totum, ergo non fuit Iesus,
nec dei sanctus omnino: si quasi ex parte mentitum, quod eum
Iesum quidem et sanctum dei, sed creatoris, existimasset, iniustis-
sime increpuit hoc sentientem quod sciebat sentiendum, et hoc
non existimantem quod ignorabat existimandum, alium Iesum et
alterius dei sanctum. [15] Quodsi verisimiliorem statum non habet in-
crepatio nisi quem nos interpretamur, iam ergo et daemon nihil
mentitus est, non ob mendacium increpitus; ipse enim erat Iesus,
praeter quem alium daemon agnovisse non poterat, et Iesus eum
confirmavit⁶ quem agnoverat daemon, dum non ob mendacium
increpat daemonem.

8. [1] Nazaraeus vocari habebat secundum prophetiam Christus
creatoris. Unde et ipso nomine nos Iudaei Nazarenos appellant per
eum. Nam et sumus de quibus scriptum est: Nazaraei exalbati
sunt super nivem, qui scilicet retro luridati delinquentiae maculis
et nigrati ignorantiae tenebris. Christo autem appellatio Nazaraei

7. ⁵ in extraneum Iesu MR: Iesu post tibi transtulit, sed addidit Junius
⁶ quaero an scribendum fuerit eum se confirmavit

7. ^f cf. Luke 10: 20         8. ^a cf. Matt. 2: 23     ^b Lam. 4: 7

competitura erat ex infantiae latebris, ad quas¹ apud Nazareth de-
scendit, vitando Archelaum filium Herodis. [2] Hoc propterea non
omisi, quia Christum Marcionis oportuerat omne commercium
eierasse etiam locorum familiarium Christi creatoris, habentem
tanta Iudaeae oppida non ita Christo creatoris per prophetas
emancipata.² Ceterum prophetarum erit Christus ubicunque
secundum prophetas invenitur. Et tamen apud Nazareth. quoque
nihil novi notatur praedicasse, dum alio, merito³ unius proverbii,
eiectus refertur. Hic primum manus ei iniectas animadvertens
necesse habeo iam de substantia eius corporali praefinire, quod
non possit phantasma credi qui contactum et quidem violentia
plenum detentus et captus et ad praecipitium usque protractus
admiserit. [3] Nam etsi per medios evasit, sed ante iam vim expertus,
et postea dimissus; scilicet soluto, uti assolet, tumultu, vel etiam
irrupto, non tamen per caliginem eluso, quae nulli omnino tactui
succidisset, si fuisset.

Tangere enim et tangi nisi corpus nulla potest res,

etiam saecularis sapientiae digna sententia est. [4] Ad summam, et
ipse mox tetigit alios, quibus manus imponens, utique sentiendas,
beneficia medicinarum conferebat, tam vera, tam non imaginaria,
quam erant per quas conferebat. Ipse igitur est Christus Esaiae,
remediator valetudinum. Hic, inquit, imbecillitates nostras aufert
et languores portat. Portare autem Graeci etiam pro eo solent
ponere quod est tollere. Sufficit interim mihi generalis repromissio.
Quodcunque curaverit Iesus, meus est. Veniemus tamen et ad
species curationum. [5] Ceterum et a daemoniis liberare curatio est
valetudinis. Itaque spiritus nequam quasi ex forma iam prioris
exempli cum testimonio excedebant vociferantes, Tu es filius dei.
Cuius dei, vel hic pareat. Sed proinde increpabantur et iubeban-
tur tacere. Proinde enim Christus ab hominibus, non a spiritibus

8. ¹ ad quas Gel.: quas MR     ² mancipata Jun. (forsan recte)
³ alio merito [secluso unius proverbii] Kroy.

8. ^c cf. Matt. 2: 23     ^d Lucretius I. 305     ^e Isa. 53: 4

immundis, volebat se filium dei agnosci, ille Christus duntaxat
cui hoc congruebat quia praemiserat per quos posset agnosci, et
utique digniores praedicatores. [6] Illius erat praeconium immundi
spiritus respuere cui sancti abundabant. Porro qui nunquam
fuerat annuntiatus (si tamen volebat agnosci, frustra autem
venerat si nolebat), non esset aspernatus testimonium alienae et
cuiuscunque substantiae, qui propriae non habebat, qui in aliena
descenderat. [7] Iam nunc et qua destructor creatoris nihil magis
gestisset quam a spiritibus ipsius agnosci et divulgari prae timore;
nisi quod Marcion deum suum timeri negat, defendens bonum
non timeri, sed iudicem, apud quem sint materiae timoris, ira,
saevitia, iudicia, vindicta, damnatio. Sed et daemonia timore
utique cedebant. Ergo timendi dei filium confitebantur, occa-
sionem habitura non cedendi, si non timendi: et ille iussu et
increpitu ea expellens, non suasu qua bonus, timendum se ex-
hibebat. [8] Aut numquid ideo increpabat quia timebatur, nolens
timeri? Et quomodo ea volebat excedere, quod nisi timore non
facerent? Cecidit ergo in necessitatem qua disparem se naturae
suae ageret, cum posset ut bonus semel eis parcere. Cecidit et in
aliam praevaricationis notam, cum se a daemoniis quasi filium
creatoris sustineret timeri, ut iam non propria potestate expelleret
daemonia, sed per creatoris auctoritatem. [9] In solitudinem procedit.
Solemnis et huiusmodi regio creatoris. Oportebat sermonem illic
quoque videri in corpore ubi egerat aliquando et in nube. Com-
petebat et evangelio habitus loci qui placuerat et legi. Capiat
itaque iocunditatem solitudo: hoc Esaias promiserat. Detentus a

8. ^f cf. Isa. 35: 1

turbis, Oportet me, inquit, et aliis civitatibus annuntiare regnum
dei. [10] Ostenderat iam alicubi deum suum? Non puto adhuc usque.
Sed de his loquebatur qui alium quoque deum noverant? Nec hoc
credo. Ergo si nec ille alium deum ediderat nec illi noverant
praeter creatorem, eiusdem dei regnum portendebat quem solum
sciebat notum eis qui audiebant.

9. [1] De tot generibus operum quid utique ad piscaturam respexit,
ut ab illa in apostolos sumeret Simonem et filios Zebedaei (non
enim simplex factum videri potest de quo argumentum proces-
surum erat), dicens Petro trepidanti de copiosa indagine piscium,
Ne time, abhinc enim homines eris capiens? [2] Hoc enim dicto
intellectum illis suggerebat adimpletae prophetiae, se eum esse
qui per Hieremiam pronuntiarat, Ecce ego mittam piscatores
multos, et piscabuntur illos, homines scilicet. Denique relictis
naviculis secuti sunt eum, ipsum intellegentes qui coeperat facere
quod edixerat. Aliud est si affectavit de naviculariorum collegio
adlegere, habiturus apostolum quandoque nauclerum Marcionem.
[3] Praestruximus quidem adversus Antitheses nihil proficere pro-
posito Marcionis quam putat diversitatem legis et evangelii, ut
et hanc a creatore dispositam, denique praedicatam in repromis-
sione novae legis et novi sermonis et novi testamenti. Sed quoniam
attentius argumentatur apud illum suum nescio quem suntalai/-
pwron, id est commiseronem, et summisou&menon, id est coodibilem, in
leprosi purgationem, non pigebit ei occurrere et inprimis figuratae
legis vim ostendere, quae in exemplo leprosi non contingendi,
immo ab omni commercio submovendi, communicationem pro-
hibebat hominis delictis commaculati, cum qualibus et apostolus
cibum quoque vetat sumere; participari enim stigmata delicto-
rum, quasi ex contagione, si qui se cum peccatore miscuerit.
[4] Itaque dominus volens altius intellegi legem per carnalia spiritalia

9. ^a Jer. 16:16     ^b cf. 1 Cor. 5: 11

significantem, et hoc nomine non destruens sed magis exstruens,
quam pertinentius volebat agnosci, tetigit leprosum, a quo etsi
homo inquinari potuisset, deus utique non inquinaretur, incon-
taminabilis scilicet. Ita non praescribetur illi quod debuerit legem
observare et non contingere immundum, quem contactus immundi
non erat inquinaturus. [5] Hoc magis meo Christo competere sic
doceo, dum tuo non competere demonstro. Si enim ut aemulus
legis tetigit leprosum, nihili faciens praeceptum legis per con-
temptum inquinamenti, quomodo posset inquinari, qui corpus
non habebat quod inquinaretur? Phantasma enim inquinari non
posset. Qui ergo inquinari non poterat ut phantasma, iam non
virtute divina incontaminabilis erit sed phantasmatis inanitate;
nec contempsisse videri potest inquinamentum, cuius materiam
non habebat; ita nec legem destruxisse, qui inquinamentum ex
occasione phantasmatis, non ex ostentatione virtutis, evaserat.
[6] Si autem Helisaeus prophetes creatoris unicum leprosum Naaman
Syrum ex tot leprosis Israelitis emundavit, nec hoc ad diversita-
tem facit Christi, quasi hoc modo melioris dum Israeliten lepro-
sum emundat extraneus, quem suus dominus emundare non
valuerat; Syro facilius emundato, significato per nationes emunda-
tionis¹ in Christo lumine earum, quae septem maculis capitalium
delictorum inhorrerent, idololatria, blasphemia, homicidio,
adulterio, stupro, falso testimonio, fraude. [7] Quapropter septies,
quasi per singulos titulos, in Iordane lavit, simul et ut totius
hebdomadis caneret expiationem, et quia unius lavacri vis et
plenitudo Christo soli dicabatur, facturo in terris, sicut sermo-
nem compendiatum, ita et lavacrum. Nam et hoc opponit
Marcion, Helisaeum quidem materia eguisse, aquam adhibuisse,
et eam septies, Christum vero verbo solo et hoc semel functum²

9. ¹ significat per nationes emundationem fortasse bono iure scribendum monuit
Leopoldus     ² functum Lat.: functo MR

9. ^c cf. Isa. 10: 23; 28: 22

curationem statim repraesentasse. Quasi non audeam et verbum
ipsum in substantiam creatoris vindicare. Nullius rei non ille
potior auctor qui prior. [8] Incredibile plane ut potestas creatoris
verbo remedium vitii unius operata sit, quae verbo tantam mundi
molem semel protulit. Unde magis dinoscitur Christus creatoris
quam ex verbi potestate? Sed ideo alius Christus, quia aliter
quam Helisaeus, quia potentior dominus famulo suo. Quid con-
stituis, Marcion, proinde res agi a servis quemadmodum ab ipsis
dominis? Non times ne in dedecus tibi vertat, si ideo Christum
negas creatoris quia potentior fuerit famulo creatoris, qui ad
Helisaei pusillitatem maior agnoscitur, si tamen maior? Par enim
curatio, licet distet operatio. Quid amplius praestitit tuus Christus
quam meus Helisaeus? Immo quid magnum praestitit tui Christi
verbum, cum id praestiterit quod fluvius creatoris? [9] Secundum
haec cetera quoque occurrunt. Quantum enim ad gloriae humanae
aversionem pertinebat, vetuit eum divulgare, quantum autem ad
tutelam legis, iussit ordinem impleri: Vade, ostende te sacerdoti,
et offer mvmus quod praecepit Moyses. Argumenta enim figurata
utpote prophetatae³ legis adhuc in suis imaginibus tuebatur, quae
significabant hominem quondam peccatorem verbo mox dei
emaculatum offerre debere munus deo apud templum, orationem
scilicet et actionem gratiarum apud ecclesiam per Christum Iesum,
catholicum patris sacerdotem. [10] Itaque adiecit, Ut sit vobis in
testimonium, sine dubio quo testabatur se legem non dissolvere
sed adimplere, quo testabatur se ipsum esse qui morbos et valetu-
dines eorum suscepturus annuntiabatur. Hanc tam congruentem
et debitam interpretationem testimonii adulator Christi sui
Marcion sub obtentu mansuetudinis et lenitatis quaerit excludere.

9. ³ prophetatae Pam.: prophetae MR

Nam et bonus, inquit, praeterea sciens omnem qui lepra esset
liberatus solemnia legis executurum, ideo ita praecepit. [11] Quid
tum? Perseveravitne in bonitate, id est permissione legis, an non?
Si enim bonus perseveravit, nusquam⁴ destructor erit legis, nec
dei alterius habebitur, cessante legis destructione per quam
alterius dei vindicatur. [12] Si non perseveravit bonus, destruendo
postea legem, falsum ergo testimonium postea collocavit apud
illos in curatione leprosi; deseruit enim bonitatem, dum destruit
legem. Malus iam quando legis eversor, si bonus cum legis in-
dultor. Sed et eo quod indulsit legi obsequium, bonam legem
confirmavit. Nemo enim malo obsequi patitur. [13] Ergo et sic malus,
si obsequium malae legi indulsit, et sic deterior, si bonae legis
destructor advenit. Proinde si ut sciens omnem qui lepra liberatus
esset ita facturum ideo praecepit munus offerre, potuit et non
praecepisse quod sciebat ultro futurum. In vanum ergo descendit
quasi legem destructurus, cum cedit obsecutoribus legis. Atquin
quasi sciens formam eorum magis ab ea avertendos praevenire
debuerat, si in hoc venerat. Cur enim⁵ non tacuit, ut homo solo
suo arbitrio legi obediret? Tunc enim aliquatenus posset videri
patientiae suae praestitisse. [14] Sed adicit etiam auctoritatem suam
exaggeratam testimonii pondere. Cuius iam testimonii, nisi
legis assertae? Certe nihil interest quomodo firmaverit legem,
sive qua bonus, sive qua supervacuus, sive qua patiens, sive qua
inconstans, dum te, Marcion, de gradu pellam. Ecce praecepit
legem impleri. [15] Quocunque modo praecepit, eodem potuit etiam
illam praemisisse sententiam, Non veni legem dissolvere sed ad-
implere. Quid ergo tibi fuit de evangelio erasisse quod salvum est?
Confessus es enira prae bonitate fecisse illum quod negas dixisse.

9. ⁴ nusquam MR: nunquam Pam.     ⁵ enim MR: ergo Pam.

9. ^d Matt. 5: 17

Constat ergo dixisse illum, quia et fecit, et te potius vocem domini
de evangelio eradicasse⁶ quam nostros iniecisse.

10. [1] Curatur et paralyticus, et quidem in coetu, spectante populo.
Videbit enim, inquit Esaias, populus sublimitatem domini et
gloriam dei. Quam sublimitatem, et quam gloriam? Convalescite
manus dimissae et genua dissoluta; hoc erit paralysis. Convale-
scite, nec timete. Non otiose iterans, Convalescite, nec vane sub-
iungens, Nec timete, quoniam cum redintegratione membrorum
virium quoque repraesentationem pollicebatur: Exsurge, et tolle
dicturi erant, Quis dimittet peccata nisi solus deus? [2] Habes itaque
iam et specialis medicinae dispunctam prophetiam, et eorum
quae medicinam sunt secuta. Pariter ct dimissorem delictorum
Christum recognosce apud eundem prophetam: Quoniam, inquit,
in plurimis dimittet delicta eorum, et delicta nostra ipse aufert.
Nam et in priore ex ipsius domini persona, Etsi fuerint delicta
vestra tanquam roseum, velut nivem exalbabo, etsi tanquam
coccinum, velut lanam exalbabo; in roseo sanguinem ostendens
prophetarum, in coccino domini, ut clariorem. Etiam Micheas
de venia delictorum, Quis deus quomodo tu, eximens iniquitates
et praeteriens iniustitias residuis haereditatis tuae? et non tenuit
in testimonium iram suam, quia voluit esse misericordiam;¹
avertet, et miserebitur nostri; demerget delicta nostra, et de-
merget in profundo maris peccata nostra. [3] Sed et si nihil tale in
Christum fuisset praedicatum, haberem huius benignitatis exempla
in creatore, promittentia mihi et in filio patris affectus. Video
Ninivitas scelerum veniam consecutos a creatore, ne dixerim tunc
quoque a Christo, quia a primordio egit in patris nomine. Lego
et Nathan prophetam agnoscenti David delictum suum in Uriam
dixisse, Et dominus circumduxit delictum tuum et non morieris;
proinde et Achab regem, maritum Iezabel, reum idololatriae et
sanguinis Nabuthae, veniam meruisse paenitentiae nomine;
Ionathan, filium Saulis, resignati ieiunii culpam deprecatione

9. ⁶ eradicasse MR: erasisse Pam.
10. ¹ misericordiam Eng.: misericordem R edd.: misericordiae M: volens est
misericordiae Kroy. mg. (sec. LXX qekhth&j e0le/ouj e0sti/n)

10. ^a Isa. 35: 2 sq.    ^b Isa. 53: 12; 53:4    ^c Isa. 1: 18     ^d Mic. 7: 18 sq.
LXX     ^e a Sam. 12: 13    ^f cf. 1 Kgs. 21: 29     ^g cf. 1 Sam. 14: 45

delesse. [4] Quid de ipso populo retexam totiens delictorum indul-
gentia restituto? ab eo scilicet deo qui mavult misericordiam
quam sacrificium, et peccatoris paenitentiam quam mortem.
Prius est igitur neges creatorem indulsisse aliquando delicta,
consequens est ut ostendas nec in Christum suum tale quid eum
praedicasse; et ita probabis novam istam Christi novi scilicet
benignitatem, si probaveris nec parem creatori nec praedicatam
a creatore. [5] Sed et peccata dimittere an eius possit esse qui negetur
tenere, et an eius sit absolvere cuius non sit etiam damnare, et
an congruat eum ignoscere in quem nihil sit admissum, alibi iam
congressi malumus² admonere quam rectractare. [6] De filio hominis
duplex est nostra praescriptio, neque mentiri posse Christum,
ut se filium hominis pronuntiaret si non vere erat, neque filium
hominis constitui qui non sit natus ex homine, vel patre vel matre,
atque ita discutiendum cuius hominis filius accipi debeat, patris
an matris. Si ex deo patre est, utique non est ex homine; si non et
ex homine, superest ut ex homine sit matre; si ex homine, iam
apparet quia ex virgine. Cui enim homo pater non datur, nec vir
matri eius deputabitur: porro, cui vir non deputabitur, virgo est.
[7] Ceterum duo iam patres habebuntur, deus et homo, si non virgo
sit mater. Habebit enim virum, ut virgo non sit, et habendo virum
duos patres faciet, deum et hominem, ei qui et dei et hominis
esset filius. Talem, si forte, Castori aut Herculi nativitatem tradunt
fabulae. Si haec ita distinguuntur, id est si ex matre filius est
hominis quia ex patre non est, ex matre autem virgine quia non
ex patre homine, hic erit Christus Esaiae quem concepturam
virginem praedicat. [8] Qua igitur ratione admittas filium hominis,
Marcion, circumspicere non possum. Si patris hominis, negas dei
filium; si et dei, Herculem de fabula facis Christum; si matris

10. ² malumus MR¹: maluimus R³

10. ^h cf. Ezek. 33: 11

tantum hominis, meum concedis; si neque patris hominis <neque
matris>,³ ergo nullius hominis est filius, et necesse est mendacium
admiserit, qui se quod non erat dixit. [9] Unum potest angustiis tuis
subvenire, si audeas aut deum tuum patrem Christi Hominem
quoque cognominare, quod de aeone fecit Valentinus, aut virgi-
nem hominem negare, quod nec Valentinus quidem fecit. Quid
nunc, si ipso titulo filii hominis censetur Christus apud Danielem?
Nonne sufficit ad probationem prophetici Christi? [10] Cum enim id
se appellat quod in Christum praedicabatur creatoris, sine dubio
ipsum se praestat intellegi in quem praedicabatur. Nominum
communio simplex, si forte, videri potest, et tamen nec Christum
nec Iesum vocari debuisse defendimus diversitatis condicionem
tenentes. Appellatio autem, quod est filius hominis, in quantum
ex accidenti obvenit, in tantum difficile est ut et ipsa concurrat
super nominis communionem. Ex accidenti enim proprio est,
maxime cum causa non convenit eadem per quam deveniat in
communionem. [11] Atque adeo si et Christus Marcionis natus ex
homine diceretur, tunc et ipse caperet appellationis commu-
nionem, et essent duo filii hominis, sicut et duo Christi et duo
Iesus. Ergo cum appellatio propria est eius in quo habet causam,
si et alii vindicetur in quo est communio nominis, non etiam
appellationis, suspecta iam fit communio nominis quoque in eo
cui vindicatur sine causa communio appellationis, et sequitur ut
unus idemque credatur qui et nominis et appellationis capacior
invenitur, dum alter excluditur, qui non habet appellationis
communionem, carens causa. Nec alius erit capacior utriusque
quam qui prior et nomen sortitus est Christi et appellationem filii

10. ³ <neque matris> addendum putabam

10. ⁱ cf. Dan. 7: 13

hominis, Iesus scilicet creatoris. [12] Hic erat visus Babylonio regi in
fornace cum martyribus suis quartus, tanquam filius hominis.
Idem ipsi Danieli revelatus directo filius hominis veniens cum
caeli nubibus iudex, sicut et scriptura demonstrat. [13] Hoc dixi suf-
ficere potuisse de nominatione prophetica circa filium hominis.
Sed plus mihi scriptura confert, ipsius scilicet domini interpreta-
tione. Nam cum Iudaei solummodo hominem eius intuentes,
necdum et deum certi, qua dei quoque filium, merito retractarent
non posse hominem delicta dimittere, sed deum solum, cur non
secundum intentionem eorum de homine eis respondit habere
eum potestatem dimittendi delicta, quando et filium hominis
nominans hominem nominaret? nisi quia ideo ipsa voluit eos
appellatione filii hominis ex instrumento Danielis repercutere, ut
ostenderet deum et hominem⁴ qui delicta dimitteret; [14] illum scilicet
solum filium hominis apud Danielis prophetiam consecutum
iudicandi potestatem, ac per eam utique et dimittendi delicta
(qui enim iudicat, et absolvit), ut scandalo isto discusso per
scripturae recordationem facilius eum agnoscerent ipsum esse
filium hominis ex ipsa peccatorum remissione. Denique nusquam
adhuc professus est se filium hominis quam in isto loco primum
in quo primum peccata dimisit, id est in quo primum iudicavit,
dum absolvit. [15] Ad haec quodcunque diversa pars fuerit argu-
mentata quale sit dispice. Nam in illam necesse est amentiam
tendat, ut et filium hominis defendat ne mendacem eum faciat,
et ex homine neget natum ne filium virginis concedat. Quodsi et
auctoritas divina et rerum natura et communis sapientia non
admittunt insaniam haereticam, occasio est et hic interpellandi
quam brevissime de substantia corporis adversus phantasmata
Marcionis. [16] Si natus ex homine est, ut filius hominis, corpus ex
corpore est. Plane facilius invenias hominem natum cor non

10. ⁴ deum et hominem Urs.: esse et hominem M (quod forsitan reponendum sit):
eum et hominem G: et hominem R

10. ^j cf. Dan. 3: 25     ^k cf. Dan. 7: 13

habere vel cerebrum, sicut ipsum Marcionem, quam corpus, ut
Christum Marcionis. Atque adeo inspice cor Pontici aut cerebrum.

11. [1] Publicanum adlectum a domino in argumentum deducit,
quasi ab adversario legis adlectum, extraneum legis et Iudaismi
profanum. Excidit ei vel de Petro, legis homine, et tamen non
tantum adlecto, sed etiam testimonium consecuto agnitionis
praestitae a patre. Nusquam legerat lumen et spem et expecta-
tionem nationum praedicari Christum. Atquin probavit potius
Iudaeos, dicendo medicum sanis non esse necessarium sed male
habentibus. [2] Si enim male valentes voluit intellegi ethnicos et
publicanos, quos adlegebat, sanos Iudaeos confirmabat, quibus
medicum necessarium negabat. Hoc si ita est, male descendit ad
legem destruendam, quasi ad malam valetudinem remediandam,
in qua qui agebant bene valebant, quibus medicus necessarius non
erat. [3] Quale est autem ut similitudinem medici proposuerit, nec
impleverit? Nam sicut sanis medicum nemo adhibet, ita nec in
tantum extraneis, quantum est homo a deo Marcionis, suum
habens et auctorem et protectorem, et ab illo potius medicum
Christum. Hoc similitudo praeiudicat, ab eo magis praestari
medicum ad quem pertinent qui languent. [4] Unde autem et Ioannes
venit in medium? Subito Christus, subito et Ioannes. Sic sunt
omnia apud Marcionem, quae suum et plenum habent ordinem
apud creatorem. Sed de Ioanne cetera alibi. Ad praesentes enim
quosque articulos respondendum est. Nunc illud tuebor, ut
demonstrem et Ioannem Christo et Christum Ioanni convenire,
utique prophetae creatoris, qua Christum creatoris, atque ita
erubescat haereticus, Ioannis ordinem frustra frustratus. [5] Si enim
nihil omnino administrasset Ioannes, secundum Esaiam voci-
ferator in solitudinem et praeparator viarum dominicarum per
denuntiationem et laudationem paenitentiae, si non etiam ipsum

11. ^a cf. Matt. 16: 17

inter ceteros tinxisset, nemo discipulos Christi manducantes et
bibentes ad formam discipulorum Ioannis assidue ieiunantium
et orantium provocasset, quia, si qua diversitas staret inter Chri-
stum et Ioannem et gregem utriusque, nulla esset comparationis
exactio, vacaret provocationis intentio. [6] Nemo enim miraretur
et nemo torqueretur, si diversae divinitatis aemulae prae-
dicationes de disciplinis quoque inter se non convenirent, non
convenientes prius de auctoritatibus disciplinarum. Adeo Ioannis
erat Christus et Ioannes Christi, ambo creatoris, et ambo de
lege et prophetis praedicatores et magistri. Sed et Christus
reiecisset Ioannis disciplinam, ut dei alterius, et discipulos
defendisset, ut merito aliter incedentes, aliam scilicet et con-
trariam initiatos divinitatem. At nunc humiliter reddens rationem
quod non possent ieiunare filii sponsi quamdiu cum eis esset
sponsus, postea vero ieiunaturos promittens cum ablatus ab eis
sponsus esset, nec discipulos defendit, sed potius excusavit, quasi
non sine ratione reprehensos, nec Ioannis reiecit disciplinam, sed
magis concessit, tempori Ioannis eam praestans, ut tempori suo
eam destinans, reiecturus alioquin eam et defensurus aemulos
eius, si non ipsius fuisset iam quae erat. [7] Teneo meum Christum
etiam in nomine sponsi, de quo psalmus, Ipse tanquam sponsus
egrediens de thalamo suo: a summo caeli profectio eius et
deversio eius ad summum usque eius. Qui etiam per Esaiam
gaudens ad patrem, Exultet, inquit, anima mea in domino,
induit enim me indumentum salutaris, et tunicam iocunditatis
velut sponso, circumposuit mihi mitram velut sponsae. In se
enim et ecclesiam deputat, de qua idem spiritus ad ipsum, Et
circumpones tibi omnes eos, velut ornamentum sponsae. [8] Hanc
sponsam Christus sibi etiam per Salomonem ex vocatione gentium
arcessit: siquidem legisti, Veni sponsa de Libano, eleganter Libani
utique montis mentione iniecta, qui turis vocabulo est penes

11. ^b Ps. 19: 5 sq.     ^c Isa. 61: 10     ^d Isa. 49: 18     ^e S. of S. 4: 8

Graecos; de idololatria enim sibi sponsabat ecclesiam. Nega te
nunc dementissimum, Marcion. Ecce legem tui quoque dei im-
pugnas. Nuptias non coniungit, coniunctas non admittit, neminem
tingit nisi caelibem aut spadonem, morti aut repudio baptisma
servat. Quid itaque Christum eius sponsum facis? Illius hoc
nomen est qui masculum et feminam coniunxit, non qui separavit.
[9] Errasti in illa etiam domini pronuntiatione qua videtur nova et
vetera discernere. Inflatus es utribus veteribus et excerebratus es
novo vino, atque ita veteri, id est priori evangelio, pannum hae-
reticae novitatis assuisti. In quo alter¹ creator, velim discere. Cum
per Hieremiam praecepit, Novate vobis novamen novum, nonne
a veteribus avertit? cum per Esaiam edicit, Vetera transierunt, et
ecce nova quae ego facio, nonne ad nova convertit? Olim hanc
statuimus destinationem pristinorum a creatore potius repromis-
sam a Christo exhiberi, sub unius et eiusdem dei auctoritate, cuius
sint et vetera et nova. [10] Nam et vinum novum is non committit
in veteres utres qui et veteres utres non habuerit, et novum ad-
ditamentum nemo inicit veteri vestimento nisi cui non defuerit et
vetus vestimentum. Ille non facit quid, si faciendum non est,
qui habeat unde faciat, si faciendum esset. Itaque si in hoc diri-
gebat similitudinem, ut ostenderet se evangelii novitatem separare
a legis vetustate, suam demonstrabat et illam a qua separabat alie-
norum separatione non fuisse notandam, quia nemo alienis sua
adiungit ut ab alienis separare possit. [11] Separatio per coniunctio-
nem capit, de qua fit. Ita quae separabat, et in uno ostendebat
fuisse, sicut et fuissent si non separaret. Et tamen sic concedimus
separationem istam per reformationem, per amplitudinem, per
profectum, sicut fructus separatur a semine, cum sit fructus
ex semine: sic et evangelium separatur a lege, dum provehitur

11. ¹ alter MR: aliter Jun.

11. ^f Jer. 4:3     ^g Isa. 43:19

ex lege, aliud ab illa sed non alienum, diversum sed non con-
trarium. [12] Nec forma sermonis in Christo nova. Cum similitudines
obicit, cum quaestiones refutat, de septuagesimo septimo venit
psalmo: Aperiam, inquit, in parabolam os meum, id est similitu-
dinem; eloquar problemata, id est edisseram quaestiones. Si
hominem alterius gentis probare voluisses, utique de proprietate
loquelae probares.

12. [1] De sabbato quoque illud praemitto, nec hanc quaestionem
consistere potuisse si non dominum sabbati circumferret Christus.
Nec enim disceptaretur cur destrueret sabbatum, si destruere
deberet. Porro destruere deberet, si alterius dei esset, nec quis-
quam miraretur facientem quod illi congruebat. Mirabantur ergo,
quia non congruebat illi deum creatorem circumferre et sabbatum
eius impugnare. [2] Et ut prima quaeque decidamus, ne eadem ubi-
que novemus ad omnem argumentationem adversarii ex aliqua
nova Christi institutione nitentem, haec iam definitio stabit, ideo
de novitate institutionis cuiusque disceptatum, quia de novitate
divinitatis nihil erat usque adhuc editum, sicuti nec disceptatum,
nec posse retorqueri ex ipsa novitate institutionis cuiusque satis
aliam a Christo demonstratam divinitatem, quando et ipsam
novitatem pronuntiatam a creatore constiterit in Christo non esse
mirandam. Et oportuerit utique prius alium deum exponi, postea
disciplinam eius induci, quia deus auctoritatem praestet discipli-
nae, non deo disciplina; nisi si et Marcion plane tam perversas non
per magistrum litteras didicit, sed per litteras magistrum. [3] Cetera
de sabbato ita dirigo. Si sabbatum Christus intervertit, secun-
dum exemplum fecit creatoris; siquidem in obsidione civitatis

11. ^h Ps. 78: 2

Hierichuntis circumlata per muros arca testamenti octo diebus,
etiam sabbato, ex praecepto creatoris sabbatum operatione de-
struxit, ut putant qui hoc et de Christo existimant, ignorantes neque
Christum sabbatum destruxisse neque creatorem, ut mox docebi-
mus. Et tamen per Iesum tunc quoque concussum est sabbatum,
ut et hoc in Christum renuntiaretur. [4] Etiam si odio insecutus est
sollemnissimum Iudaeorum diem, ut Christus non Iudaeorum,
de odio quoque sabbati professus creatorem, ut Christus ipsius,
sequebatur exclamantem ore Esaiae, Neomenias et sabbata vestra
odit anima mea. Sed et haec quoquo modo dicta sint, scimus
adhibendam tamen in hac specie etiam abruptam defensionem
adversus abruptam provocationem. [5] Nunc et ad ipsam materiam
disceptabo, in qua visa est destruere sabbatum Christi disciplina.
Esurierant discipuli ea die; spicas decerptas manibus efflixerant,
cibum operati ferias ruperant. Excusat illos Christus, et reus est
sabbati laesi; accusant pharisaei, Marcion captat status contro-
versiae (ut aliquid ludam¹ cum mei domini veritate), scripti et
voluntatis. De scriptura enim sumitur creatoris et de Christi
voluntate color, quasi de exemplo David introgressi sabbatis tem-
plum et operati cibum audenter fractis panibus propositionis.
[6] Meminerat enim et ille hoc privilegium donatum sabbato a
primordio quo dies ipse compertus est, veniam ieiunii dico. Cum
enim prohibuisset creator in biduum legi manna, solummodo
permisit in parasceue, ut sabbati sequentis ferias pridiana pabuli
paratura ieiunio liberaret. [7] Bene igitur quod et causam eandem
secutus est dominus in sabbati, si ita volunt dici, destructione;

12. ¹ ludam Oeh: eludam MR

12. ^a Isa. 1:14       ^b cf. 1 Sam. 21: 2 sqq.

bene quod et affectum creatoris expressit in sabbato non ieiunandi
honore. Denique tunc demum sabbatum destruxisset, etiam ipsum
creatorem, si discipulos sabbato ieiunare mandasset adversus
statum scripti et voluntatis creatoris. [8] Sed quoniam discipulos non
constanter tuebatur, sed excusat, quoniam humanam opponit
necessitatem quasi deprecatricem, quoniam potiorem honorem
sabbati servat non contristandi quam vacandi, quoniam David
comitesque eius cum discipulis suis aequat in culpa et in venia,
quoniam placet illi quia creator indulsit, quoniam de exemplo
eius et ipse tam bonus est, ideo alienus est a creatore? [9] Exinde
observant pharisaei si medicinas sabbatis ageret, ut accusarent
eum, certe qua sabbati destructorem, non qua novi dei pro-
fessorem; fortasse enim hunc solum articulum ubique ingeram,
alium Christum nusquam praedicatum. In totum autem errabant
pharisaei circa sabbati legem, non animadvertentes condiciona-
liter eam² indicentem ferias operum, sub certa specie eorum. Nam
cum de die sabbati dicit, Omne opus tuum non facies in ea,
dicendo Tuum de humano opere definiit, quod quisque ex artificio
vel negotio suo exequitur, non de divino. [10] Opus autem salutis et
incolumitatis non est hominis, sed dei proprium. Sicut et rursus in
lege, Non facies, inquit, omne opus in ea, nisi quod fiet omni
animae, id est in causa animae liberandae: quia opus dei etiam
per hominem fieri potest in salutem animae, a deo tamen, quod
facturus fuerat et Christus homo, quia et deus. In hunc ergo sen-
sum legis inducere volens illos per manus arefactae restitutionem
interrogat, Licetne sabbatis benefacere, an non? animam liberare,
an perdere? [11] ut id operis permittens³ quod pro anima facturus
esset admoneret eos quae opera sabbati lex prohiberet, humana
scilicet, et quae praeciperet, divina scilicet, quae fierent animae
omni.⁴ Dominus sabbati dictus, quia sabbatum ut rem suam. tue-
batur. Quod etiam si destruxisset, merito, qua dominus magis ille

12. ² eam R³ edd,: eum MR¹ (unde deum Kroy.)     ³ permittens Urs.: pro-
mittens MR     ⁴ omni Lat.: omnia MR

12. ^c Exod. 20: 10

qui instituit. [12] Sed non omnino destruxit qua dominus, ut hinc iam
apparere possit ne tum quidem in arcae circumlatione apud Hieri-
chuntem sabbatum a creatore destructum. Nam et illud opus dei
erat quod ipse praeceperat, et quod propter animas disposuerat
hominum suorum in discrimine belli constitutas. [13] Sed et si odium
alicubi sabbatorum professus est, Vestra sabbata dicendo, homi-
num ea deputans, non sua, quae sine dei timore celebrat populus
plenus delictis, labiis deum diligens, non corde, suis sabbatis, id
est quaecunque disciplina eius agerentur, alium statum fecit, quae
per eundem postea propheten vera et delicata et non profananda
pronuntiat. [14] Ita nec Christus omnino sabbatum rescindit, cuius
legem tenuit et supra in causa discipulorum pro anima operatus
(esurientibus enim solatium cibi indulsit), et nunc manum aridam
curans, factis ubique ingerens, Non veni dissolvere legem, sed
adimplere, si Marcion hac voce os ei obstruxit. Adimplevit enim
et hic legem, dum condicionem interpretatur eius, dum operum
differentiam illuminat, dum facit quae lex de sabbati feriis excipit,
dum ipsum sabbati diem benedictione patris a primordio sanctum
benefactione sua efficit sanctiorem, in quo scilicet divina praesidia
ministrabat, quod adversarius aliis diebus praestitisset, ne sab-
batum creatoris ornaret, ne opera debita sabbato redderet. [15] In
quo die si et Helisaeus prophetes Sunamitidis filium mortuum
restituit in vitam, vides pharisaee, tuque Marcion, olim creatoris
esse sabbatis benefacere, animam liberare, non perdere, nihil
Christum novi intulisse quod non sit ex forma, ex lenitate, ex
misericordia, ex praedicatione quoque creatoris. Nam et hic
specialis medicinae prophetiam repraesentat. Invalescunt manus
dissolutae, sicut et genua dissoluta in paralytico.

12. ^d Isa. 1: 14    ^e cf. Isa. 58: 13    ^f cf. Isa. 56: 2 ^g Matt. 5: 17
^h cf. 2 Kgs. 4: 33    ⁱ cf. Isa. 35: 3

13. [1] Certe evangelizat Sion et Hierusalem pacem et bona omnia,
certe ascendit in montem et illic pernoctat in oratione et utique
auditur a patre. Evolve igitur prophetas, et ordinem totum re-
cognosce. In montem excelsum, inquit Esaias, ascende, qui
evangelizas Sion, extolle cum vigore vocem tuam, qui evangelizas
Hierusalem. Adhuc in vigore obstupescebant in doctrina eius;
erat enim docens tanquam virtutem habens. Et rursus: Propterea
cognoscet populus nomen meum in illa die. Quod nomen, nisi
Christi? Quod ego sum ipse qui loquor. Tunc enim ipse erat qui
in prophetis loquebatur, sermo, filius creatoris. [2] Adsum, dum hora
est, in montibus, ut evangelizans auditionem pacis, ut evangelizans
bona. Item Naum ex duodecim, Quoniam ecce veloces pedes in
monte evangelizantis pacem. De voce autem nocturnae orationis
ad patrem manifeste psalmus: Deus meus, clamabo per diem, et
exaudies, et nocte, et non in vanitatem mihi. Et alibi de loco et
voce cadem psalmus: Voce mea ad dominum exclamavi, et ex-
audivit me de monte sancto suo. [3] Habes nominis repraesentationem,
habes actum¹ evangelizantis, habes locum montis, et tempus
noctis, et sonum vocis, et auditum patris, habes Christum pro-
phetarum. Cur autem duodecim apostolos elegit, et non alium
quemlibet numerum? Nae et ex hoc meum Christum interpretari
possem, non tantum vocibus prophetarum, sed et argumentis
rerum praedicatum. [4] Huius enim numeri figuras apud creatorem
deprehendo duodecim fontes Elim, et duodecim gemmas in tunica
sacerdotali Aaronis, et duodecim lapides ab Iesu de Iordane
electos et in arcam testamenti conditos. Totidem enim apostoli
portendebantur, proinde ut fontes et amnes rigaturi aridum retro
et desertum a notitia orbem nationum (sicut et per Esaiam:
Ponam in terra inaquosa flumina), proinde ut gemmae illumina-
turi sacram ecclesiae vestem quam induit Christus pontifex patris,
proinde ut et lapides solidi fide, quos de lavacro Iordanis Iesus

13. ¹ actum Lat.: sanctum MR

13. ^a Isa. 40:9     ^b cf. Matt. 7: 28     ^c Isa. 52:6     ^d Isa. 52: 7     ^e Nahum
1:15     ^f Ps. 22:2     ^g Ps. 3:4     ^h cf. Num. 33: 9; Exod. 28: 9: Iosh. 4: 5
sqq.     ⁱ Isa. 43: 20

verus elegit et in sacrarium testamenti sui recepit. [5] Quid tale de
numeri defensione competit Christo Marcionis? Non potest
simpliciter factum ab illo quid videri quod potest videri non sim-
pliciter factum a meo. Eius erit res apud quem invenitur rei prae-
paratura. Mutat et Petro nomen de Simone, quia et creator
Abrahae et Sarae et Auseae nomina reformavit, hunc vocando
Iesum, illis syllabas adiciendo. Sed et cur Petrum? [6] Si ob vigorem
fidei, multae materiae solidaeque nomen de suo accommodarent.
An quia et petra et lapis Christus? Siquidem et legimus positum
eum in lapidem offendiculi et in petram scandali. Omitto cetera.
Itaque affectavit carissimo discipulorum de figuris suis peculiariter
nomen communicare, puto propius quam de non suis. Con-
veniunt a Tyro et ex aliis regionibus multitudo etiam transmarina.
Hoc spectabat² psalmus: Et ecce allophyli et Tyrus et populus
Aethiopum, isti fuerunt illic: Mater Sion, dicet homo: et homo
factus est in illa (quoniam deus homo natus est), et aedificavit
eam voluntate patris; ut scias ad eum tunc gentiles convenisse,
quia deus homo natus erat aedificaturus ecclesiam ex voluntate
patris, ex allophylis quoque. [7] Sic et Esaias: Ecce isti veniunt de
longinquo, isti autem veniunt ab aquilone et mari, alii autem
de terra Persarum. De quibus et rursus: Attolle per circuitum
oculos tuos et vide, omnes congregati sunt. De quibus et infra,
videns³ ignotos et extraneos: Et dices cordi tuo, Quis istos genuit
mihi? porro hos quis mihi educavit? at hi mihi ubi fuerunt? Hic
erit Christus non prophetarum? et quis erit Christus Marcioni-
tarum? Si perversitas placet, qui non fuerit prophetarum.

14. [1] Venio nunc ad ordinarias sententias eius, per quas proprieta-
tem doctrinae suae inducit, ad edictum, ut ita dixerim, Christi:

13. ² spectabat Rig.: expectabat MR: fortasse hos expectabat     ³ videns
Lat.: vides MR: rectius distinxit Eng.

13. ^j cf. Isa. 8: 14; Rom. 9. 33; 1 Pet. 2: 8    ^k Ps. 87: 4 sq.     ^l Isa. 49: 12
^m Isa. 49: 18     ⁿ Isa. 49: 21

Beati mendici (sic enim exigit interpretatio vocabuli quod in
Graeco est), quoniam illorum est regnum dei. Iam hoc ipsum,
quod a benedictionibus coepit, creatoris est, qui universa, prout
edidit, nulla alia voce quam benedictionis dedicavit. Eructavit
enim, inquit, cor meum sermonem optimum. [2] Hic erit sermo opti-
mus, benedictionis scilicet, qui et novi quoque testamenti initiator
agnoscitur de veteri¹ exemplo. Quid ergo mirum est, si et ab
affectibus creatoris ingressus est per huiusmodi dictionem, semper
mendicos et pauperes et humiles ac viduas et pupillos usque dili-
gentis, consolantis, asserentis, vindicantis? ut hanc Christi quasi
privatam benignitatem rivulum credas de fontibus salvatoris.
[3] Revera quo dirigam nescio in tanta frequentia eiusmodi vocum,
tanquam in silva vel in prato vel in nemore pomorum. Passim
prout incidit res petenda est. Inclamat psalmus: Iudicate pupillo
et mendico, et humilem et paupcrem iuste tractate, liberate pau-
perem, et mendicum de manu peccatoris eruite. [4] Item psalmus
septuagesimus primus: Iustitia iudicabit mendicos populi et faciet
salvos filios pauperum. Et in sequentibus de Christo: Omnes
nationes servient ei. David autem uni genti Iudaicae praefuit,
ne qui in David putet dictum, quia et ille susceperat humiles et
necessitatibus laborantes: Quod liberaverit, inquit, a dynasta
mendicum, parcet mendico et pauperi, et animas pauperum
salvas faciet, ex usura et iniustitia redimet eorum animas, et
honoratum nomen eorum in conspectu ipsius. [5] Item: Avertantur
peccatores in inferos, omnes nationes quae dei obliviscuntur,
quoniam non in finem oblivioni habebitur mendicus, tolerantia
pauperum non peribit in finem. Item: Quis sicut deus noster,
qui habitat in excelsis et humilia prospectat in caelo et in terra,
qui suscitat mendicum de terra et de stercore exaltat pauperem,

14. ¹ veteri MR: veteris Iun.

14. ^a Ps. 45: 1    ^b Ps. 82: 3 sq.    ^c Ps. 72: 4, 12, 17    ^d Ps. 72: 13 sq.
^e Ps. 9: 17 sq.

uti sedere eum faciat cum principibus populi, utique in regno
suo? [6] Sic et retro in Basiliis Anna, mater Samuelis, spiritu gloriam
deo reddens, Qui, inquit, excitat pauperem de terra et mendicum,²
uti sedere eum faciat cum dynastis populi, utique in regno suo,
et in thronis gloriae, utique regalibus. Per Esaiam vero quomodo
invehitur in vexatores egenorum: Vos autem, ad quid incenditis
vineam meam, et rapina mendici in domibus vestris? cur vos
laeditis populum meum, et faciem mendicorum confunditis? Et
rursus: Vae qui scribunt nequitiam, scribentes enim scribunt
nequam, vitantes iudicia mendicorum et diripientes iudicata
pauperum populi mei. [7] Quae iudicia pupillis quoque et viduis
exigit, ut et ipsis egenis solatii: Iudicate pupillo, et iuste tractate
viduam, et venite, conciliemur, dicit dominus. Cui tantus affectus
in omnem condicionem humilitatis creatoris³ est, eius erit et
regnum quod a Christo repromittitur, ad cuius affectum iam du-
dum pertinent ii quibus repromittitur. [8] Nam et si putas creatoris
quidem terrenas promissiones fuisse, Christi vero caelestes, bcne
quod caelum nullius alterius usque adhuc dei apparet nisi cuius et
terra, bene quod creator vel minora promisit, ut facilius illi et de
maioribus credam quam qui nunquam de minoribus prius fidem
liberalitatis suae struxit. [9] Beati esurientes, quoniam ipsi satura-
buntur. Possem hunc titulum in superiorem transmisisse, quod
non alii sunt esurientes quam pauperes et mendici, si non et hanc
promissionem creator specialiter in evangelii scilicet sui praestru-
ctionem destinasset; siquidem per Esaiam de eis quos vocaturus
esset a summo terrae, utique nationes, Ecce, inquit, velociter,
leviter advenient; velociter qua properantes sub finibus tempo-
rum, leviter qua sine oneribus pristinae legis. Non esurient neque
sitient. [10] Ergo saturabuntur, quod utique nisi esurientibus et sitienti-
bus non promittitur. Et rursus, Ecce, inquit, qui serviunt mihi

14. ² <de stercore elevat> mendicum Eng.
³ creatoris seclusit Kroy.

14. ^f Ps. 113: 5-8     ^g 1 Sam. 2: 8     ^h Isa. 3: 14 sq.     ⁱ Isa. 10: 1
^j Isa. 1:17     ^k Isa. 5: 26

saturabuntur, vos autem esurietis: ecce qui serviunt mihi bibent,
vos autem sitietis. Videbimus et contraria ista, an Christo prae-
ministrentur. Interim quod esurientibus saturitatem repromittit,
dei creatoris est. Beati plorantes, quia ridebunt. [11] Decurre senten-
tiam Esaiae: Ecce, qui serviunt mihi exultabunt in iocunditate,
vos autem confundemini: ecce qui serviunt mihi oblectabuntur,
vos autem clamabitis prae dolore cordis. Et haec contraria apud
Christum recognosce. Certe oblectatio et exultatio in iocunditate
illis promittitur qui in diversa condicione sunt, maestis et tristibus
et anxiis. [12] Scilicet etiam psalmus cxxv, Qui seminant, inquit, in
lacrimis, in exultatione metent. Porro tam exultantibus et iocun-
ditatem capientibus risus accedit quam maerentibus et dolenti-
bus fletus. Ita creator materias risus et fletus praedicans risuros
plorantes prior dixit. [13] Igitur qui a consolatione pauperum et humi-
lium et esurientium et flentium exorsus est, statim se illum reprae-
sentare gestivit quem demonstraverat per Esaiam: Spiritus domini
super me, propter quod unxit me ad evangelizandum pauperibus.
Beati mendici, quoniam illorum est regnum caelorum; misit me
curare obtritos corde: Beati qui esuriunt, quoniam saturabuntur;
advocare languentes: Beati qui plorant, quoniam ridebunt; dare
lugentibus Sionis gloriam, et pro cinere unguenti iocunditatem et
gloriae habitum pro spiritu taedii. [14] Haec si statim admissus Chri-
stus administravit, aut ipse est qui se ad haec venturum praedica-
vit, aut si nondum venit qui praedicavit, ridicule sed necessarie
dixerim, fortasse mandaverit Christo Marcionis. Beati eritis cum
vos odio habebunt homines et exprobrabunt et eicient nomen ve-
strum velut nequam⁴ propter filium hominis. [15] Hac pronuntiatione
sine dubio ad tolerantiam exhortatur. Quid minus creator per
Esaiam? Ne metueritis ignominiam ab hominibus, et nullificatione
eorum ne minuamini. Quae ignominia, quae nullificatio? Quae
futura erat propter filium hominis. Quem istum? Qui est secun-
dum creatorem. Unde probabimus? [16] Ex odio⁵ in ipsum quoque

14. ⁴ nequam M: malum R edd.    ⁵ Ex odio Kroy.: excidio MR edd.

14. ^l Isa. 65: 13     ^m Isa. 65: 14     ⁿ Ps. 126: 5     ^o Isa. 61: 1 sq.: cf. Lk. 4:18
^p Lk. 6 : 20 sq.: cf. Matt. 5 :3, 6, 4     ^q Isa. 51: 7

praedicato; sicut per Esaiam ad auctores odii Iudaeos: Propter
vos blasphematur nomen meum in nationibus; et alibi: Sancite
eum qui circumscribit animam suam, qui aspernamento habetur
a nationibus, famulis et magistratibus. Si enim odium in illum
filium hominis praedicabatur qui secundum creatorem est, evange-
lium autem nomen Christianorum, utique a Christo deductum,
odio futurum contestatur propter filium hominis, quod est Christus,
eum filium hominis in causa odii constituit qui erat secundum
creatorem, in quem odium praedicabatur. [17] Et utique si nondum
venisset, non potuisset nominis odium, quod agitur hodie, per-
sonam nominis antecessisse. Nam et sancitur penes nos, et ani-
mam suam circumscribit propter nos eam ponens, et aspernamento
habetur a nationibus. Et qui natus est, ipse erit filius hominis
propter quem et nomen nostrum recusatur.

15. [1] Secundum haec, inquit, faciebant prophetis patres eorum.
O Christum versipellem, nunc destructorem, nunc assertorem pro-
phetarum! destruebat ut aemulus, convertens discipulos eorum;
sibi asserebat ut amicus, suggillans insectatores eorum. Porro, in
quantum non congruisset Christo Marcionis assertio prophe-
tarum ad quorum venerat destructionem, in tantum congruit
Christo creatoris suggillatio in insectatores prophetarum quos in
omnibus adimplebat, vel quia magis creatoris est delicta patrum
filiis exprobrare quam eius dei qui nec propria cuiusque castigat.
[2] Sed non statim, inquis, prophetas tuebatur, si iniquitatem Iudae-
oram affirmatam volebat, quod nec cum prophetis suis pie egissent.
Atquin nulla hic iniquitas exprobranda erat Iudaeis, laudandis
potius et probandis, si eos suggillaverunt ad quorum destru-
ctionem post tantum aevi deus optimus motus est. Sed, puto, iam
et non optimus, iam aliquid et cum creatore moratus, nec in

14. ^r Rom. 2: 24; Isa. 52: 5     ^s [nescio unde]

totum Epicuri deus. [3] Ecce enim demutat in maledictionem, et
ostendit eum se esse qui novit offendi et irasci. Vae enim dicit.
Sed fit nobis quaestio de verbi istius qualitate, quasi non tam
maledictionis sit quam admonitionis. Et quid causae interest,
quando et admonitio non fit sine aculeo comminationis, maxime
per Vae amarior facta? Et admonitio autem et comminatio eius
erunt qui norit irasci. Nemo enim admonebit et nemo com-
minabitur ne <quis>¹ quid faciat, nisi qui factum vindicabit. Nemo
vindicarit nisi qui norit irasci. [4] Alii agnoscunt quidem verbum
maledictionis, sed volunt Christum sic Vae pronuntiasse, non
quasi ex sententia sua proprie, sed quod Vae a creatore sit, et
voluerit illis asperitatem creatoris opponere, quo suam supra in
benedictionibus sufferentiam commendaret. Quasi non creatori
competat, qua utrumque praestanti, et bonum deum et iudicem,
ut quia praemiserat in benedictionibus benignitatem, subiceret
etiam in maledictionibus severitatem, amplitudinem disciplinae
utriusque instruendae, tam ad benedictionem sectandam quam
ad maledictionem praecavendam. [5] Nam et ita praemiserat: Ecce
posui ante vos benedictionem et maledictionem: quod etiam in
hanc evangelii dispositionem portendebat. Alioquin qualis est
ille qui, ut suam insinuaret bonitatem, creatoris opposuit asperi-
tatem? Infirma commendatio est quae de alterius destructione
fulcitur. [6] Atquin opponens asperitatem creatoris timendum eum
confirmavit. Si timendum, magis utique obaudiendum quam
neglegendum, et incipit iam Christus Marcionis creatori docere.
Tunc, si Vae creatoris est quod in divites spectat, ergo Christus
non est divitibus offensus, sed creator, et ratas habet Christus
divitum causas, superbiam dico et gloriam et saeculi studia et dei

15. ¹ quis addendum putabam

15. ^a Deut. 30: 19

incuriam, per quae Vae merentur² a creatore. [7] Sed quomodo non
eiusdem sit divites reprobare qui supra mendicos probarit? Nemo
non contrarium eius quod probaverit reprobat. Itaque si creatori
deputabitur maledictio in divites, eiusdem defendetur benedictio in
mendicos, et totum iam opus Christi creatoris est. Si deo Marcionis
adscribetur benedictio in mendicos, eiusdem imponetur et male-
dictio in divites, et erit par iam creatoris, tam bonus quam et iudex,
nec erit iam discrimini locus quo duo dei fiunt,³ sublatoque discri-
mine supererit unum deum renuntiari creatorem. [8] Igitur Vae si et
vox maledictionis est vel alicuius austerioris inclamationis, et a
Christo dirigitur in divites, debeo creatorem divitum quoque asper-
natorem probare, sicut probavi mendicorum advocatorem, ut
Christum in hac quoque sententia creatoris ostendam. Locupletat
is quidem⁴ Salomonem, sed quia permissa sibi optione maluit ea
postulare quae sciebat deo grata, sapientiam <et intellegentiam,>⁵
et meruerat etiam divitias consequi, quas non magis voluit. Quam-
quam et divitias praestare non incongruens deo sit, per quas et
divites solatio iuvantur et multa inde opera iustitiae et dilectionis
administrantur. [9] Sed accidentia vitia divitiis illa in evangelio quo-
que Vae divitibus adscribunt, Quoniam, inquit, recepistis advoca-
tionem vestram, utique ex divitiis, de gloria earum et saecularibus
fructibus. Itaque in Deuteronomio Moyses, Ne, inquit, cum man-
ducaveris et repletus fueris, et domus magnas aedificaveris, pecori-
bus et bubus tuis multiplicatis et pecunia et auro, exaltetur cor
tuum et obliviscaris domini dei tui. Quemadmodum et Ezechiam
regem, thesauris inflatum et de eis potius quam de deo gloriatum,
apud illos qui ex Perside advenerant insilit per Esaiam: Ecce dies
veniunt, et auferentur omnia quae in domo tua sunt, et quae
patres tui congesserunt in Babylonem transferentur. [10] Sic et per

15. ² merentur Gel.: merentibus MR     ³ quaero an scribendum fiant     ⁴ osten-
dam. Locupletat is quidem Kroy.: ostendam locupletantis quidem M: ostendam
locupletantis R edd.     ⁵ <et intellegentiam> add. Eng.

15. ^b Deut. 8: 12     ^c Isa. 39: 6

Hieremiam quoque edicit, Ne glorietur dives in divitiis suis, et
qui gloriatur, scilicet in deo glorietur. Sic et in filias Sionis in-
vehitur per Esaiam, cultu et divitiarum abundantia inflatas,
comminabundus et alibi nobilibus et superbis: Dilatavit orcus
animam suam et aperuit os suum, et descendent inclyti et magni
et divites (hoc erit Christi Vae super divites), et humiliabitur homo,
utique exaltatus divitiis, et inhonorabitur⁶ vir, utique ob substan-
tiam honorabilis. [11] De quibus et rursus: Ecce dominus virtutum
conturbabit gloriosos cum valentia, et elati comminuentur, et
ruent gladio sublimes. Qui magis quam divites? quia receperunt
scilicet advocationem suam, gloriam et honorem, sublimitatem
ex divitiis. A quibus avertens nos et in psalmo XLVIII, Ne timueris,
inquit, cum dives factus fuerit homo, et cum abundabit gloria
eius, quoniam cum morietur non tollet omnia, nec descendet
cum illo gloria sua. Item in LXI, Ne desideraveritis divitias, et si
relucent, ne adieceritis cor. [12] Id ipsum postremo verbum Vae olim
per Amos in divites affluentes deliciis destinatur. Vae enim, in-
quit, qui dormiunt in lectis eburneis et deliciis fluunt in toris
suis, qui edunt hoedos de gregibus caprarum et vitulos de gregi-
bus boum lactantes, complaudentes ad sonum organorum: tan-
quam perseverantia deputaverunt, et non tanquam fugientia : qui
bibunt vinum liquatum et unguentis primariis unguntur. [13] Igitur
et si tantummodo dehortantem a divitiis ostenderem creatorem,
non etiam praedamnantem divites etiam verbo ipso quo et Chri-
stus, nemo dubitaret ab eodem adiectam in divites comminationem
per Vae Christi a quo ipsarum materiarum, id est divitiarum,
dehortatio praecucurrisset. Comminatio enim dehortationis
accessio est. Ingerit Vae etiam saturatis, quia esurient, etiam
ridentibus nunc, quia lugebunt. His respondebunt illa quae supra
benedictionibus opposita sunt apud creatorem: Ecce, qui mihi
serviunt saturabuntur, vos autem esurietis, utique quia saturati

15. ⁶ inhonorabitur Gel.: honorabitur MR: LXX a0timasqh&setai

15. ^d Jer. 9: 23; cf. 1 Cor. 1: 31; 2 Cor. 10: 17     ^e Isa. 5: 14     ^f Isa. 10: 23
LXX     ^g Ps. 49: 16 sq.     ^h Ps. 62: 10     ⁱ Amos 6: 1, 4

estis: et ecce, qui mihi serviunt oblectabuntur, vos autem con-
fundemini, utique ploraturi, qui nunc ridetis. Sicut enim in
psalmo: Qui seminant in lacrimis in laetitia metent; ita in evan-
gelio, qui in risu seminant, scilicet ex laetitia, in lacrimis metent.
Haec olim creator simul posuit, Christus solummodo distinguendo,
non mutando, renovavit. [14] Vae, cum vobis benedixerint homines.
Secundum haec faciebant et pscudoprophetis patres illorum.
Aeque creator benedictionis et laudis humanae sectatores incusat
per Esaiam: Populus meus, qui vos beatos dicunt, seducunt vos
et vias pedum vestrorum disturbant. Prohibet et alias fidere
omnino in hominem, sic et in laudem hominis, ut per Hieremiam:
Maledictus homo qui spem habet in homine. [15] Nam et in psalmo
cxvii: Bonum est confidere in deum⁷ quam confidere in homine, et
bonum est sperare in deum⁷ quam sperare in principes. Ita totum
quod ab homine captatur, abdixit creator, nedum benedictionem.
Pseudoprophetas autem laudatos sive benedictos a patribus eorum
tam eius est exprobrare quam prophetas vexatos et recusatos:
sicut iniuriae prophetarum non pertinuissent ad deum⁸ ipsorum,
ita nec gratiae pseudoprophetarum displicuissent nisi deo pro-
phetarum.

16. [1] Sed vobis dico, inquit, qui auditis (ostendens hoc olim man-
datum a creatore, Loquere in aures audientium), diligite inimicos
vestros, et benedicite eos qui vos oderunt, et orate pro eis qui
vos calumniantur. Haec creator una pronuntiatione clusit per
Esaiam: Dicite, fratres nostri estis, eis qui vos oderunt. Si enim
qui inimici sunt et oderunt et maledicunt et calumniantur fratres
appellandi sunt, utique et benedici odientes et orari pro calumnia-
toribus iussit, qui eos fratres deputari praecepit. [2] Novam plane
patientiam docet Christus, etiam vicem iniuriae cohibens permis-
sam a creatore, oculum exigente pro oculo et dentem pro dente,
contra ipse alteram amplius maxillam offerri iubens, et super

15. ⁷ deum (bis) MR: dominum Pam.: domino Oeh. (qui et postea scripsit principi-
bus) ⁸ <nisi> ad deum Kroy. (forsan recte)

15. ^j Isa. 65: 13 sq.     ^k Ps. 126: 5    ^l Isa. 3: 12 LXX    ^m Jer. 17:5
ⁿ Ps. 118: 8         16. ^a 2 Esd. 15:1    ^b Isa. 66: 5 LXX

tunicam pallio quoque cedi. Plane haec Christus adiecerit ut sup-
plementa consentanea disciplinae creatoris. Atque adeo hoc statim
renuntiandum est, an disciplina patientiae praedicatur penes
creatorem. [3] Si per Zachariam praecepit ne unusquisque malitiae
fratris sui meminerit, sed nec proximi. Nam et rursus, Malitiam,
inquit, proximi sui unusquisque ne recogitet. Multo magis pa-
tientiam indixit iniuriae qui indixit oblivionem. Sed et cum dicit,
Mihi vindictam, et ego vindicabo, proinde patientiam docet vin-
dictae expectatricem. [4] In quantum ergo fidem non capit ut idem
videatur et dentem pro dente, oculum pro oculo, in vicem iniuriae
exigere qui non modo vicem, sed etiam ultionem, etiam recor-
dationem et recogitationem iniuriae prohibet, in tantum aperitur
nobis quomodo oculum pro oculo et dentem pro dente censuerit,
non ad secundam iniuriam talionis permittendam, quam pro-
hibuerat interdicta ultione, sed ad primam coercendam, quam
prohibuerat talione opposito,¹ ut unusquisque respiciens licentiam
secundae iniuriae a prima semetipsum contineret. [5] Facilius enim
vim comprimi scit repraesentatione talionis quam repromissione
ultionis. Utrumque autem constituendum fuit pro natura et fide
hominum, ut qui deo crederet ultionem a deo expectaret, qui
minus fideret leges talionis timeret. Hanc legis voluntatem de
intellectu laborantem dominus et sabbati et legis et omnium
paternarum dispositionum Christus et revelavit et compotem
fecit, mandans alterius quoque maxillae oblationem, ut tanto
magis vicem iniuriae extingueret quam et lex per talionem volu-
erat impedisse, certe quam prophetia manifeste coercuerat, et
memoriam iniuriae prohibens et ultionem ad deum redigens. [6] Ita
si quid Christus intulit, non adversario sed adiutore praecepto,

16. ¹ talione opposito R¹: opposito talione M: talione opposita R³

16. ^c Zech. 7: 10 LXX    ^d Zech. 8: 17 LXX
12: 19    ^e Deut. 32: 35; cf. Rom.

non destruxit disciplinas creatoris. Denique si in ipsam rationem
patientiae praecipiendae, et quidem tam plenae atque perfectae,
considerem, non consistet si non est creatoris, qui vindictam
repromittit, qui iudicem praestat. Alioquin si tantum patientiae
pondus non modo non repercutiendi sed et aliam maxillam prae-
bendi, et non modo non remaledicendi sed etiam benedicendi,
et non modo non retinendi tunicam sed et amplius et pallium
concedendi, is mihi imponit qui non sit me defensurus, in vacuum
patientiam praecepit, non exhibens mihi mercedem praecepti,
patientiae dico fructum, quod est ultio, quam mihi permisisse
debuerat si ipse non praestat, aut si mihi non permittebat ipse
praestare,² quoniam et disciplinae interest iniuriam vindicari.
[7] Metu enim ultionis omnis iniquitas refrenatur. Ceterum passim
emissa libertate dominabitur, utrumque oculum effossura et
omnem dentem excitatura prae impunitatis securitate. Sed hoc
est dei optimi et tantum boni, patientiae iniuriam facere, vio-
lentiae ianuam pandere, probos non defendere, improbos non
coercere. [8] Omni petenti te dato, utique indigenti, vel tanto magis
indigenti si etiam et abundanti. Ne quis ergo indigeat, datori
imperatam habes in Deuteronomio formam creatoris. Non erit,
inquit, in te indigens, uti benedicens benedicat te dominus deus
tuus, datorem scilicet, qui fecerit non esse indigentem. [9] Et plus hic.
Non enim petenti iubet dari: Sed non sit, inquit, indigens in te,
id est cura ultro ne sit; quo magis petenti praeiudicat dandum.
Etiam in sequentibus: Si autem fuerit indigens e fratribus tuis,
non avertes cor tuum, nec constringes manum tuam a fratre in-
digente: aperiens aperies illi manum, fenus fenerabis illi, quan-
tum desiderarit. [10] Fenus enim nisi petenti dari non solet. Sed de

16. ² praestare Rig.: praestaret MR

16. ^f Deut. 15: 4 LXX     ^g Deut. 15: 7

fenore postmodum. Nunc si qui voluerit argumentari creato-
rem quidem fratribus dari iussisse, Christum vero omnibus peten-
tibus, ut hoc sit novum atque diversum, immo unum erit ex his
per quae lex creatoris erit in Christo. Non enim aliud Christus in
omnes praecepit quam quod creator in fratres. Nam etsi maior
est bonitas quae operatur in extraneos, sed non prior ea quae ante
deberet in proximos. [11] Quis enim poterit diligere extraneos?
Quodsi secundus gradus bonitatis est in extraneos qui in proxi-
mos primus est, eiusdem erit secundus gradus cuius et primus,
facilius quam ut eius sit secundus cuius non extitit³ primus. Ita
creator et secundum naturae ordinem primum in proximos docuit
benignitatem, emissurus eam postea in extraneos, et secundum
rationem dispositionis suae primo in Iudaeos, postea et in omne
hominum genus. [12] Ideoque quamdiu intra Israelem erat sacramen-
tum, merito in solos fratres misericordiam mandabat; at ubi
Christo dedit gentes haereditatem et possessionem terminos terrae,
et coepit expungi quod dictum est per Osee: Non populus meus
populus meus, et non misericordiam consecuta misericordiam
consecuta, natio scilicet, exinde Christus in omnes legem paternae
benignitatis extendit, neminem excipiens in miseratione, sicut in
vocatione. Ita et si quid amplius docuit, hoc quoque in haeredi-
tatem gentium accepit. [13] Et sicut vobis fieri vultis ab hominibus, ita
et vos facite illis. In isto praecepto utique alia pars eius sub-
auditur: Et sicut vobis non vultis fieri ab hominibus, ita et vos
ne faciatis illis. Hoc si novus deus et ignotus retro et nondum
plane editus praecepit, qui me nulla antehac institutione formave-
rit, qua prius scirem quid deberem mihi velle vel nolle atque ita
et aliis facere quae et mihi vellem, non facere quae et mihi

16. ³ extitit MF: existit R

16. ^h cf. Ps. 2: 8     ⁱ Hos. 1:6,9

nollem, passivitatem sententiae meae permisit, nec adstrinxit me
ad convenientiam voluntatis et facti, ut id aliis faciam quod mihi
velim et id nec aliis faciam quod mihi nolim. [14] Non enim definiit
quid mihi atque aliis debeam velle vel nolle, ut ad legem volun-
tatis parem⁴ factum, et possim alii non praestare quod ab alio
mihi velim praestitum, amorem, obsequium, solatium, prae-
sidium, et eiusmodi bona, proinde et alii facere quod ab alio mihi
fieri nolim, vim, iniuriam, contumeliam, fraudem, et eiusmodi
mala. Denique hac inconvenientia voluntatis et facti agunt ethnici
nondum a deo instructi. [15] Nam etsi natura bonum et malum notum
est, non tamen dei disciplina; qua cognita tunc demum conveni-
entia voluntatis et facti ex fide, ut sub metu dei, agitur. Itaque
deus Marcionis cum maxime revelatus, si tamen⁵ revelatus, non
potuit huius praecepti de quo agitur tam strictum et obscurum et
caecum adhuc et facilius pro meo potius arbitrio interpretandum
compendium emittere, cuius nullam praestruxerat distinctionem.
[16] At enim creator meus et olim et ubique praecepit indigentes pau-
peres et pupillos et viduas protegi, iuvari, refrigerari; sicut et per
Esaiam: Infringito panem tuum mendicis, et qui sine tecto sunt,
in domum tuam inducito, et nudum si videris, tegito. Item per
Ezechielem de viro iusto: Panem suum dabit esurienti, et nudum
conteget. Satis ergo iam tunc me docuit ea facere aliis quae mihi
velim fieri. [17] Proinde denuntians, Non occides, Non adulterabis,
Non furaberis, Non falsum testimonium dices, docuit ne faciam
aliis quae fieri mihi nolim; et ideo ipsius erit praeceptum in evan-
gelio qui illud retro et praestruxit et distinxit et ad arbitrium
disciplinae suae disposuit et merito iam compendio substrinxit:

16. ⁴ voluntatis parem R³: voluntati sperem MR^{1     5} revelatus, si tamen
Kroy.: revelatus sit, tamen libri et edd.

16. ^j Isa. 58: 7     ^k Ezek. 18: 7     ^l Exod. 20: 13 sqq.

quoniam et alias recisum sermonem facturus in terris dominus, id
est Christus, praedicabatur.

17. [1] Hic nunc de fenore cum interponit, Et si feneraveritis a qui-
bus speratis vos recepturos, quae gratia est vobis? percurre se-
quentia Ezechielis de eodem viro iusto: Pecuniam, inquit, suam
fenori non dedit, et quod abundaverit non sumet, fenoris scilicet
redundantiam, quod est usura. Prius igitur fuit ut fructum fenoris
eradicaret, quo facilius adsuefaceret hominem ipsi quoque fenori,
si forte, perdendo, cuius fructum didicisset amittere. [2] Hanc etenim
dicimus operam legis fuisse procurantis evangelio. Quorundam
tunc fidem paulatim ad perfectum disciplinae Christianae nitorem
primis quibusque praeceptis balbutientis adhuc benignitatis in-
formabat. Nam et supra, Et pignus, inquit, reddes debentis;¹
utique si non sit solvendo, quia solutori² utique pignus restituen-
dum esse utrum homo scriberet?³ [3] Multo manifestius in Deutero-
nomio: Non dormies super pignus eius, redditione reddes illi
pallium circa solis occasum, et dormiet in pallio suo. Adhuc
clarius supra: Dimittes omne debitum quod tibi proximus debet,
et fratrem tuum non reposces, quoniam remissio domini dei tui
invocata est. [4] Porro cum debitum dimitti iubet, utique non exsolu-
turo (plus enim est, etsi exsoluturo, cum reposci vetat), quid aliud
docet quam non exsoluturo feneremus, qui tantum detrimentum
fenori indixit? Et eritis filii dei. Nihil impudentius, si ille nos sibi
filios faciet qui nobis filios facere non permisit auferendo con-
nubium. Quomodo in id nomen allecturus est suos quod iam
erasit? [5] Filius spadonis esse non possum, maxime cum patrem
habeam eundem quem et omnia. Nam tam pater omnium qui
conditor universitatis, quam spado qui nullius substantiae con-
ditor. Et si marem ac feminam non miscuisset creator, et si non

17. ¹ debentis scribebam (LXX o0fei/lontoj): beati MR¹: om. R³: dati Oeh.
² solutor MR: soluturo Ciacconius     ³ utrum homo scriberet? MR: utcumque
non scriberet Oeh.

16. ^m cf. Isa. 10: 23         17. ^a Ezek. 18: 8     ^b Ezek. 18: 7     ^c Deut. 24:
12 ^d Deut. 15: 2 LXX

universis quoque animalibus filios concessisset, hoc eram eius
ante paradisum, ante delictum, ante exilium, ante duos unum.
Denuo factus filius fui, statim cum me manibus enixus est, cum
de suo halitu movit. [6] Ille me nunc rursus filium nuncupat, iam
non in animam sed in spiritum pariens. Quia ipse, inquit, suavis
est adversus ingratos et malos. Euge, Marcion, satis ingeniose
detraxisti illi pluvias et soles, ne creator videretur. Sed quis iste
suavis, qui ne cognitus quidem usque adhuc? [7] Quomodo suavis,
a quo nulla beneficia praecesserant hoc genus suavitatis qua soles
et imbres qui feneraverat, non recepturus ab humano genere? Ut
creator, qui pro tanta elementorum liberalitate facilius idolis
quam sibi debitum gratiae referentes homines usque adhuc
sustinet, vere suavis etiam spiritalibus commodis: Eloquia enim
domini dulciora super mel et favos. Ille igitur et ingratos suggil-
lavit qui gratos experiri merebatur, cuius solem et imbres tu quo-
que Marcion ingratus habuisti. Ceterum tuus non poterat iam
queri ingratos, qui non paraverat gratos. [8] Misericordiam quoque
praecipiens, Estote, inquit, misericordes, sicut pater vester miser-
tus est vestri. Hoc erit, Panem infringito esurienti, et <qui>⁴ sine
tecto in domum tuam inducito, et nudum si videris tegito, et,
Iudicate pupillo, et iustificate viduam. Agnosco doctrinam eius
veterem qui mavult misericordiam quam sacrificium. Aut si alius
nunc misericordiam praecepit, quia et ipse misericors sit, cur
tanto aevo misericors mihi non fuit? [9] Nolite iudicare, ne iudice-
mini. Nolite condemnare, ne condemnemini. Dimittite, et dimit-
temini. Date, et dabitur vobis, mensuram bonam, pressam ac
fluentem, dabunt in sinum vestrum. Eadem qua mensi eritis men-
sura, remetietur vobis. Ut opinor, haec retributionem pro meritis
provocatam sonant. A quo ergo retributio? [10] Si ab hominibus tan-
tum, ergo humanam docet disciplinam et mercedem, et in totum
hominibus obediemus: si a creatore, ut a iudice et dispunctore

17. ⁴ <qui> add. Leopoldus

17. ^e cf. Ps. 19: 10     ^f Isa. 58:7     ^g Isa. 1:17     ^h cf. Hos. 6:6

meritorum, ergo illi nostrum impellit obsequium apud quem con-
stituit retributionem captandam vel timendam, prout quisque
iudicaverit aut condemnaverit aut dimiserit aut mensus fuerit:
si ab ipso, ergo et ille iam iudicat, quod Marcion negat. [11] Eligant
itaque Marcionitae ne tanti sit de magistri regula excidere quanti
Christum aut hominibus aut creatori docentem habere. Sed
caecus caecum ducit in foveam. Credunt aliqui Marcioni. Sed
non est discipulus super magistmm. Hoc meminisse debuerat
Apelles, Marcionis de discipulo emendator. Eximat et de oculo
suo trabem haereticus, tunc in oculo Christiani si quam putat
stipulam revincat. Proinde et arbor bona non proferat malum
fructum, quia nec veritas haeresim; nec mala bonum, quia nec
haeresis veritatem. Sic nec Marcion aliquid boni de thesauro
Cerdonis malo protulit, nec Apelles de Marcionis. [12] Multo enim
haec congruentius in ipsos interpretabimur quae Christus in ho-
mines allegorizavit, non in duos deos secundum scandalum Mar-
cionis. Puto me non temere hucusque adhuc lineae insistere, qua
definio nusquam omnino alium deum a Christo revelatum. In
hoc solo adulterium Marcionis manus stupuisse miror. Nisi quod
etiam latrones timent. Nullum maleficium sine formidine est,
quia nec sine conscientia sui. Tam diu ergo et Iudaei non alium
deum norant quam praeter quem neminem adhuc norant, nec
alium deum appellabant quam quem solum norant. Si ita est, quis
videbitur dixisse, Quid vocas, Domine, domine? [13] Utrumne qui
nunquam hoc fuerat vocatus, ut nusquam adhuc editus, an ille
qui semper dominus habebatur, ut a primordio cognitus, deus
scilicet Iudaeorum? Quis item adiecisse potuisset, Et non facitis
quae dico? Utrumne qui cum maxime edocere temptabat, an qui
a primordio ad illos et legis et prophetarum eloquia mandaverat?
Qui et inobaudientiam illis exprobrare posset, etiam si nunquam
alias exprobrasset? Porro qui ante Christum, Populus iste me labiis

diligit, cor autem eorum longe absistit a me, contionatus est,
veterem utique illis contumaciam imputabat. Alioquin quam
absurdum, ut novus deus, novus Christus, novae tantaeque reli-
gionis illuminator, contumaces et inobsequentes pronuntiaret
quos non potuisset experiri?

18. [1] Proinde extollenda fide centurionis incredibile si is professus
est talem se fidem nec in Israele invenisse ad quem non pertinebat
fides Israelis. Sed nec exinde pertinere poterat, adhuc cruda ut
probaretur vel compararetur, ne dixerim adhuc nulla. Scd cur
non licuerit illi alienae fidei exemplo uti? Quoniam si ita esset,
dixisset talem fidem nec in Israele unquam fuisse: ceterum dicens
talem fidem debuisse se invenire in Israele,¹ qui quidem² ad hoc
venisset ut eam inveniret, deus scilicet et Christus Israelis, quam
non suggillasset nisi exactor et sectator eius. [2] Aemulus vero etiam
maluisset eam talem inventam, ad quam infirmandam et destruen-
dam magis venerat, non ad comprobandam. Resuscitavit et mor-
tuum filium viduae. Non novum documentum. Hoc et prophetae
creatoris ediderant, quanto magis filius? [3] Adeo autem in illud
usque momenti nullum alium deum³ Christus intulerat, ut omnes
illic creatori gloriam retulerint dicentes, Magnus prophetes prodiit
in nobis, et Respexit deus populum suum. Quis deus? Utique
cuius populus, et a quo prophetae. Quodsi illi quidem creatorem
glorificabant, Christus vero et audiens et sciens non corrigebat,
et quidem in tanto documento mortui resuscitati creatorem adhuc
honorantes,⁴ sine dubio aut non alium circumferebat deum quam
quem in suis beneficiis atque virtutibus honorari sustinebat: aut
quale est ut illos tam diu errantes sustineret, ad hoc veniens ut
errori eorum mederetur? [4] Sed scandalizatur Ioannes auditis
virtutibus Christi, ut alterius. At ego rationem scandali prius

18. ¹ post Israele lacunam indicavit Kroy., quam hunc fere in modum supplendam arbitra-
tur: eum se probavit ad quem pertineret fides Israelis, quique ad hoc venisset etc.
² qui quidem Oeh.: quique libri et edd.     ³ deum Kroy.: dominus MR
⁴ honorantes scribendum putabam (cf. paulo infra, honorari): orantes libri et edd.

17. ⁱ Isa. 29: 13

expediam, quo facilius haeretici scandalum explodam. Ipso iam
domino virtutum sermone et spiritu patris operante in terris et
praedicante, necesse erat portionem spiritus sancti quae ex forma
prophetici moduli in Ioanne egerat praeparaturam viarum domi-
nicarum, abscedere iam ab Ioanne, redactam scilicet in dominum
ut in massalem suam summam. [5] Itaque Ioannes communis iam
homo, et unus iam de turba, scandalizabatur quidem qua homo,
sed non qua alium Christum sperans vel intellegens, qui neque
<haberet> unde⁵ speraret, ut nihil novi docentem vel operantem.
Nemo haesitabit de aliquo quem dum scit non esse nec sperat nec
intellegit; Ioannes autem certus erat neminem deum praeter
creatorem, vel qua Iudaeus, etiam prophetes. Plane facilius quasi
haesitavit de eo quem cum sciat esse an ipse sit nesciat. [6] Hoc igitur
metu et Ioannes, Tu es, inquit, qui venis, an alium expectamus?
simpliciter inquirens an ipse venisset quem expectabat. Tu es
qui venis, id est qui venturus es, an alium expectamus? id est an
alius est quem expectamus, si non tu es quem venturum expecta-
mus? Sperabat enim, sicut omnes opinabantur, ex similitudine
documentorum potuisse et prophetam interim missum esse, a quo
alius esset, id est maior, ipse scilicet dominus, qui venturus expecta-
batur. Atque adeo hoc erat Ioannis scandalum quod dubitabat
ipsum venisse quem expectabant, quem et praedicatis operationi-
bus agnovisse debuerant, ut dominus per easdem operationes
agnoscendum se nuntiaverit Ioanni. [7] Quae cum constent prae-
dicata in Christum creatoris, sicut ad singula ostendimus, satis

18. ⁵ <haberet> unde Kroy.: unde MR: eundem Lat.

perversum ut Christum non creatoris per ea renuntiarit intel-
legendum per quae magis Christum creatoris agnosci compellebat.
Multo perversius, si et testimonium Ioanni perhibet non Ioannis
Christus, propheten eum confirmans, immo et supra ut angelum,
ingerens etiam scriptum super illo: Ecce ego mitto angelum meum
ante faciem tuam, qui praeparabit viam tuam; eleganter ad
superiorem sensum scandalizati Ioannis commemorans prophe-
tiam, ut confirmans praecursorem Ioannem iam advenisse⁶ ex-
tingueret scrupulum interrogationis illius: Tu es qui venis, an alium
expectamus? Praecursore enim iam functo officium, praeparata
via domini, ipse erat intellegendus cui praecursor ministraverat,
[8] maior quidem omnibus natis mulierum: sed non ideo subiecto ei
qui minor fuerit in regno dei, quasi alterius sit dei regnum in quo
modicus quis maior erit Ioanne, alterius Ioannes qui omnibus
natis mulierum maior sit. Sive enim de quocunque dicit mo-
dico per humilitatem, sive de semetipso quia minor Ioanne habe-
batur, omnibus scilicet in solitudinem concurrentibus ad Ioannem
potius quam ad Christum (Quid existis videre in solitudinem?),
tantundem et creatori competit et Ioannem ipsius esse maiorem
natis mulierum, et Christum vel quemque modicum, qui maior
Ioanne futurus sit in regno aeque creatoris, et qui sit maior tanto
propheta, qui⁷ non fuerit scandalizatus in Christum, quod tunc
Ioannem minuit. [9] Diximus de remissa peccatorum. Illius autem
peccatricis feminae argumentum eo pertinebit, ut cum pedes
domini osculis figeret, lacrimis inundaret, crinibus detergeret,
unguento perduceret, solidi corporis veritatem, non phantasma
inane, tractaverit, et ut peccatricis paenitentia secundum crea-
torem meruerit veniam, praeponere solitum sacrificio. Sed et si
paenitentiae stimulus ex fide acciderat, per paenitentiam ex fide
iustificatam ab eo audiit, Fides tua te salvam fecit, qui per Abacuc
pronuntiarat, lustus ex fide sua vivet.

18. ⁶ quaero an scribendum advenisse se    ⁷ qui MR: quia Jun. (forsan recte)

18. ^a Mal. 3: 1     ^b Hab. 2: 4

19. [1] Quod divites Christo mulieres adhaerebant, quae et de facul-
tatibus suis ministrabant ei, inter quas et uxor regis procuratoris,
de prophetia est. Has enim vocabat per Esaiam: Mulieres divites,
exsurgite et audite vocem meam: ut discipulas primo, dehinc ut
operarias et ministras ostenderet: Filiae in spe audite sermones
meos:¹ diei² anni mementote cum labore in spe; cum labore enim,
quo sequebantur, et ob spem ministrabant. [2] Aeque de parabolis
semel sufficiat probatum hoc genus eloquii a creatore promissum.
At nunc illa quoque pronuntiatio eius ad populum, Aure audietis
et non audietis, dedit Christo frequenter inculcare, Qui habet
aures audiat: non quasi ex diversitate auditum permitteret Chri-
stus quem ademisset creator, sed quia comminationem exhortatio
sequebatur. Primo, aure audietis et non audietis; dehinc, qui habet
aures audiat. [3] Non enim audiebant ultro qui aures habebant, sed
ostendebat aures cordis necessarias, quibus illos audituros negarat
creator. Et ideo per Christum adicit: Videte quomodo audiatis et
non audiatis, non corde scilicet audientes sed aure. Si dignum
sensum pronuntiationi accommodes pro sensu eius qui auditui
suscitabat, etiam dicendo, Videte quomodo audiatis, non audituris
minabatur. Sane minatur³ mitissimus deus, quia⁴ nec iudicat nec
irascitur. [4] Hoc probat etiam subiacens sensus. Ei qui habet dabitur,
ab eo autem. qui non habet etiam quod habere se putat auferetur
ei. Quid dabitur? Adiectio fidei vel intellectus vel salus ipsa. Quid
auferetur? Utique quod dabitur. A quo dabitur et auferetur? Si
a creatore auferetur, ab eo et dabitur. Si a deo Marcionis dabitur,
ab eo et auferetur. [5] Quoquo tamen nomine comminatur ab-
lationem, non erit eius dei qui nescit comminari quia non novit
irasci. Miror autem cum lucernam negat abscondi solere, qui se
tanto saeculo absconderat maius et necessarius lumen, cum omnia

19. ¹ meos add. Pam.     ² diei Kroy.: dei MR: die Oeh.     ³ minatur
Oeh.: nominatur MR edd.: non minatur Kroy.     ⁴ pro quia quaero an legendum
qui

19. ^a Isa. 6: 9

de occulto in apertum repromittit, qui deum suum usque adhuc
obumbrat, expectans, opinor, nasci Marcionem. [6] Venimus ad
constantissimum argumentum omnium qui domini nativitatem
in controversiam deferunt. Ipse, inquiunt, contestatur se non esse
natum dicendo, Quae mihi mater, et qui mihi fratres? Ita semper
haeretici aut nudas et simplices voces coniecturis quo volunt
rapiunt, aut rursus condicionales et rationales simplicitatis condi-
cione dissolvunt, ut hoc in loco. [7] Nos contrario dicimus primo non
potuisse illi annuntiari quod mater et fratres eius foris starent
quaerentes videre eum, si nulla illi mater et fratres nulli fuissent,
quos utique norat qui annuntiarat vel retro notos vel tunc ibidem
compertos, dum eum videre desiderant, vel dum ipsi nuntium
mandant. Ad hanc primam propositionem nostram solet ex diverso
responderi: Quid enim si temptandi gratia nuntiatum est ei?
Sed hoc scriptura non dicit, quae quanto significare solet ex
temptatione quid factum (Ecce legis doctor adsurrexit temptans
eum: et de tributi consultatione, Et accesserunt ad eum pharisaei
temptantes eum), tanto, ubi non facit temptationis mentionem,
non admittit temptationis interpretationem. [8] Et tamen ex abun-
danti causas temptationis expostulo, cui rei temptaverint illum
per nominationem matris et fratrum. Si ut scirent natusne esset
an non: quando de hoc fuit quaestio quam ex ista temptatione
discuterent? [9] Quis autem dubitaret natum, quem videret homi-
nem, quem audisset filium se hominis professum, quem de con-
spectu omnis humanae qualitatis dubitarent⁵ deum aut filium
dei credere, propheten facilius existimantes licet magnum aliquem,
utique tamen natum? Etiamsi in exploratione nativitatis tem-
ptandus fuisset, quodcunque aliud argumentum temptationi

19. ⁵ dubitarent Eng.: dubitaret libri et edd.

19. ^b Luke 10: 25     ^c Luke 20: 20

competisset quam per earum personarum mentionem quas potuit
etiam natus non habere. [10] Dic mihi, omnibus natis mater advivit?
omnibus natis adgenerantur et fratres? non licet patres magis et
sorores habere, vel et neminem? Sed et census constat actos sub
Augusto nunc in Iudaea per Sentium Saturninum, apud quos
genus eius inquirere potuissent. Adeo nullo modo constitit ratio
temptationis istius, et vere mater et fratres eius foris stabant.
Superest et inspicere sensum non simpliciter pronuntiantis, Quae
mihi mater aut fratres? quasi ad generis et nativitatis negationem,
sed et ex causae necessitate et condicione rationali. [11] Tam proximas
enim personas foris stare extraneis intus defixis ad sermones eius,
amplius et avocare eum a sollemni opere quaerentes, merito
indignatus est. Non tam abnegavit quam abdicavit. Atque adeo
cum praemisisset, Quae mihi mater et qui mihi fratres? subiun-
gens, Nisi qui audiunt verba mea et faciunt ea, transtulit sanguinis
nomina in alios, quos magis proximos pro fide iudicaret. [12] Nemo
autem transfert quid nisi ab eo qui habet id quod transfert. Si ergo
matrem et fratres eos fecit qui non erant, quomodo negavit eos
qui erant? Meritorum scilicet condicione, non ex proximorum
negatione, in semetipso docens qui patrem aut matrem aut fratres
praeponeret verbo dei non esse dignum discipulum. Ceterum ex
hoc magis matrem et fratres confitebatur quod illos nolebat
agnoscere. [13] Quod alios adoptabat, confirmabat quos ex offensa
negavit, quibus non ut veriores substituit sed ut digniores.
Denique nihil magnum si fidem sanguini praeposuit quem⁶ non
habebat.

19. ⁶ quem MR: quam Pam. (vix intellecto sensu scriptoris)

19. ^d cf. Matt. 10: 37

20. [1] Quis autem iste est qui et ventis et mari imperat? nimirum
novus dominator atque possessor elementorum subacti iam et ex-
clusi creatoris? Non ita est. Sed agnorant substantiae auctorem
suum, quae famulis quoque eius obaudire consueverant. Inspice
Exodum, Marcion, aspice mari rubro, vastiori super omnia stagna
Iudaeae, virgam Moysi imperantem, ut funditus proscissum et pari
utrinque stupore discriminis fixum sicco populum pede intestino
itinere transmitteret, rursusque sub eiusdem virgae nutu redeunte
natura Aegyptium exercitum undarum concordia obrueret, in
quod opus et austri servierunt. [2] Lege ex sorte¹ familiae dirimendae
in transitu eius Iordanis machaeram fuisse, cuius impetum atque
decursum plane et Iesus docuerat prophetis transmeantibus stare.
Quid ad haec? Si tuus Christus est, non erit potentior famulis
creatoris. Sed his solis exemplis usus essem, si non etiam prae-
dicatio marinae istius expeditionis Christum antecessisset. [3] Nam
cum transfretat, psalmus expungitur: Dominus, inquit, super
aquas multas. Cum undas freti discutit, Abacuc adimpletur:
Dispargens, inquit, aquas itinere. Cum ad minas eius eliditur
mare, Naum quoque absolvitur: Comminans, inquit, mari et are-
faciens illud, utique cum ventis quibus inquietabatur. Unde vis
meum vindicem Christum? de exemplis an de prophetis creatoris?
[4] Age nunc, qui militarem et armatum bellatorem praedicari putas,
non figurate nec allegorice, qui bellum spiritale adversus spiritales
hostes spiritali militia et spiritalibus armis spiritaliter debellaturus
esset, cum invenis in uno homine multitudinem daemonum, legio-
nem se professam, utique spiritalem, disce et Christum expugna-
torem spiritalium hostium spiritaliter armatum et spiritaliter
bellicosum intellegendum, atque ita ipsum esse qui cum legione
quoque daemonum erat dimicaturus; ut et de hoc bello psalmus
possit videri pronuntiasse, Dominus validus, dominus potens in
bello. [5] Nam cum ultimo hoste morte proeliatus per tropaeum crucis
triumphavit. Cuius autem dei filium Iesum legio testata est? Sine

20. ¹ ex sorte Gel.: et sorte MR: extorri (extra limitem scilicet terrae sanctae) Oeh.

20. ^a cf. Exod. 14: 21     ^b cf. Josh. 5: 13     ^c Ps. 29: 3     ^d Hab. 3: 9
^e Nahum 1:4     ^f Ps. 24: 8     ^g cf. 1 Cor. 15: 26

dubio cuius tormenta et abyssum noverant et timebant. Nec enim
videntur posse ignorasse adhuc quod novi et ignoti dei virtus
operaretur in terris, quia verisimile non est creatorem ignorasse.
Si enim alium supra se deum ignoraverat aliquando, tamen iam
infra caelum suum agentem utique compererat. [6] Quod autem do-
minus comperisset, iam et universae familiae innotuisset in eodem
mundo et intra eundem ambitum caeli quo peregrina divinitas
conversaretur. In quantum ergo et creator scisset eam, et sub-
stantiae eius, si fuisset, in tantum, quia nulla fuit, non alium
daemones sciebant quam dei sui Christum. Non enim depetunt²
ab alio quod meminissent petendum sibi a creatore, veniam scilicet
abyssi creatoris. Denique impetraverunt. [7] Quo merito? Quia
mentiti erant, quia saevi dei filium eum fecerant? Et qualis erit
qui mentitos iuvabat, qui infamantes sustinebat? Sed enim quia
mentiti non erant, quia deum abyssi et suum cognoverant, ita
eum se et ipse confirmavit quem cognoverunt daemones, Iesum
iudicem et ultoris dei filium. Ecce aliquid et de illis pusillitatibus
et infirrnitatibus creatoris in Christo. Ignorantiam enim et ego ad-
scribere ei volo. Permittite mihi adversus haereticum. Tangitur a
femina quae sanguine fluitabat, et nescivit a qua. [8] Quis me, inquit,
tetigit? Etiam excusantibus discipulis perseverat in ignorantiae
voce: Tetigit me aliquis; idque de argumento affirmat: Sensi enim
virtutem ex me profectam. Quid dicit haereticus? Sciebatne per-
sonam? Et cur quasi ignorans loquebatur? Ut confessionem certe
provocaret, ut timorem probaret. Sic et Adam aliquando quaesi-
erat quasi ignorans, Adam ubi es? Habes et creatorem cum Christo
excusatum et Christum creatori adaequatum. [9] Sed et hoc qua³
adversarius legis, ut quia lex a contactu feminae sanguinantis

20. ² depeterent (sine bona causa) Urs.     ³ qua Iun.: qui MR

20. ^h cf. Lev. 15: 19 sqq.

summovet, idcirco gestierit non tantum contactum eius admittere,
sed etiam sanitatem donare. O deum non natura beneficum, sed
aemulatione! At enim, si fidem mulieris invenimus ita meruisse,
cum dicit, Fides tua te salvam fecit, quis es, ut aemulationem legis
interpreteris in isto facto, quod ipse dominus ex fidei remunera-
tione editum ostendit? [10] Sed hanc vis mulieris fidem constituere
qua contempserat legem. Et cui credibile ut mulier nullius adhuc
dei⁴ conscia, nullius adhuc novae legis initiata, legem inrumperet
eam cui adhuc tenebatur? Qua denique fide inrupit? in quem
deum credens? quem spernens? Creatorem? Certe enim ex fide
tetigit. Si ex fide creatoris, quae alium deum ignorabat, ecquo-
modo legem eius inrupit? Tam enim inrupit, si inrupit, quam ex
fide creatoris. [11] Quomodo enim utrumque conveniet, ut et inru-
perit, et ex fide eam inruperit propter quam inrupisse non debuit?
Dicam. Fides haec fuit primo, qua deum suum confidebat miseri-
cordiam malle quam ipsum sacrificium, qua eum deum certa
erat operari in Christo, qua sic eum tetigit, non ut hominem
sanctum, nec ut prophetam, quem contaminabilem pro humana
substantia sciret, sed ut ipsum deum, quem nulla spurcitia pollui
posse praesumpserat. [12] Itaque non ternere interpretata est sibi
legem, ea contaminari significantem quae essent contaminabilia,
non deum, quem in Christo confidebat. Sed et illud recogitavit,
ordinarium et sollemnem menstrui vel partualis sanguinis fluxum
in lege taxari, qui veniat ex officio naturae non ex vitio valetudinis.
Illa autem ex vitio valetudinis redundabat, cui non modum
temporis, sed divinae misericordiae auxilium necessarium sciebat.
[13] Atque ita potest videri legem non inrupisse, sed distinxisse. Haec
erit fides quae contulerat etiam intellectum: Nisi credideritis,
inquit, non intellegetis. Hanc fidem probans Christus eius feminae,

20. ⁴ <novi> dei Kroy.: mallem equidem nullius adhuc alius dei

20. ⁱ Isa. 7:9

quae solum credebat creatorem, eius fidei se deum respondit
quam probavit. Nec illud omittam, quod dum tangitur vestimen-
tum eius, utique corpori non phantasmati inditum, corpus quo-
que demonstrabatur; non quasi iam de hoc retractemus, sed quia
ad praesentem conspirat quaestionem. [14] Si enim non erat veritas
corporis, phantasma utique contaminari, qua res vacua, non
posset. Qui ergo non potest contaminari prae inanitate sub-
stantiae, quomodo voluisset? Ut aemulus legis, mentiebatur qui
non vere polluebatur.

21. [1] Dimittit discipulos ad praedicandum dei regnum. Numquid
vel hic edidit cuius? Prohibet eos victui aut vestitui quid in viam
ferre. Quis hoc mandasset, nisi qui et corvos alit et flores agri
vestit, qui bovi quoque terenti libertatem oris ad veniam pabuli ex
opere summovendi¹ ante praecepit, quia dignus operarius mer-
cede sua? Haec Marcion deleat, dum sensui salva sint. At cum
iubet pulverem excutere de pedibus in eos a quibus excepti non
fuissent, et hoc in testimonium mandat fieri. [2] Nemo testatur quod
non iudicio destinatur; inhumanitatem qui in testationem redigi
iubet, iudicem comminatur. Nullum deum novum a Christo
probatum illa etiam opinio omnium declaravit, qnia Christum
Iesum alii Ioannem, alii Heliam, alii unum aliquem ex veteribus
prophetis Herodi adseverabant. Ex quibus quicunque fuisset, non
utique ob hoc est suscitatus ut alium deum post resurrectionem
praedicaret. Pascit populum in solitudine, de pristino scilicet more.
[3] Aut si non eadem et maiestas, ergo iam minor est creatore, qui
non uno die sed annis quadraginta, nec de inferioribus materiis
panis et piscis sed de manna caelesti, nec quinque circiter sed
sexcenta milia hominum protelavit. [4] Adeo autem ea² fuit maiestas
ut et pabuli exiguitatem non tantum sufficere, veram etiam
exuberare de pristino voluerit exemplo. Sic enim et in tempore

21. ¹ summovendi MR edd.: sumendi Urs.

² ea libri et edd.: eadem Kroy.

famis sub Helia viduae Sareptensi modica et suprema alimenta
ex prophetae benedictione per totum famis tempus redunda-
verant. Habes tertiam Basiliarum. [5] Si et quartam resolvas,³
invenies totum hunc ordinem Christi circa illum dei hominem qui
oblatos sibi decem hordeaceos panes cum populo distribui iussisset,
et minister eius proinde comparata multitudine et pabuli medio-
critate respondisset, Quid ego⁴ hoc dem⁵ in conspectu⁶ centum⁷
hominum? Da, inquit, et manducabunt, quoniam haec dicit
dominus, Manducabunt et relinquent reliquias secundum dictum
domini. O Christum et in novis veterem! [6] Haec itaque qui viderat
Petrus et cum pristinis compararat, et non tantum retro facta,
sed et in futurum iam tunc prophetantia recognoverat, inter-
roganti domino quisnam illis videretur, cum pro omnibus re-
sponderet, Tu es Christus, non potest novum⁸ eum sensisse
Christum, nisi quem noverat in scripturis, quem iam recensebat
in factis. Hoc et ipse confirmat usque adhuc patiens, immo et silen-
tium indicens. Si enim Petrus quidem non poterat alium eum
confiteri quam creatoris, ille autem praecepit ne cui hoc dicerent,
utique id noluit provulgari quod Petrus senserat. [7] Immo, inquis,
quia non recte senserat, noluit mendacium disseminari. Sed aliam
silentii causam edixit, quia oporteret filium hominis multa pati,
et reprobari a presbyteris et scribis et sacerdotibus, et interfici,
et post tertium diem resurgere. Quae cum praedicata sint et ipsa
in Christum creatoris, sicut suis locis implebimus, sic quoque
ipsum se ostendit esse in quem praedicabantur. [8] Certe et si non
essent praedicata, eam causam indicti silentii protulit quae non
Petri errorem demonstraret, obeundarum passionum necessita-
tem. Qui voluerit, inquit, animam suam salvam facere, perdet
illam, et qui perdiderit eam propter me, salvam faciet eam. Certe
filius hominis hanc sententiam emisit. Perspice igitur et tu cum
rege Babylonio fornacem eius ardentem, et invenies illic tanquam
filium hominis (nondum enim vere erat, nondum scilicet natus ex

21. ³ resolvas MR: revolvas Urs.     ⁴ ego R³ edd.: ergo MR^{1     5} dem R³
edd.: edd.: idem MR^{1     6} conspectu Rig.: inspectu M: inspectum R     ⁷ cen-
tum Pam.: centum milibus MR     ⁸ non potest novum: Latinium aliquatenus
secutus ita scribendum arbitrabar: non potest MR: nisi postea secludere maluit Kroy.

21. ^a cf. 1 Kgs. 17: 8-16     ^b 2 Kgs. 4: 42 sqq.     ^c cf. Dan. 3: 25 sq.

homine) iam tunc istos exitus constituentem. Salvas facit animas
trium fratrum, qui eas pro deo perdere conspiraverant, Chal-
daeorum vero perdidit, quas illi per idololatriam salvas facere
maluerant. Quae est ista nova doctrina cuius vetera documenta
sunt? [9] Quamquam et praedicationes martyriorum tam futurorum
quam a deo mercedem relaturorum decucurrerunt. Vide, inquit
Esaias, quomodo perit iustus, et nemo excipit corde, et viri iusti
auferuntur, et nemo considerat. Quando magis hoc fit quam in
persecutione sanctorum eius? Utique non simplex, nec de naturae
lege communis, sed illa insignis et pro fide militaris, in qua qui
animam suam propter deum perdit, servat illam, ut et hic tamen
iudicem cognoscas, qui malum animae lucrum perditione eius et
bonum animae detrimentum salute eius remuneratur. [10] Sed et ze-
loten deum mihi exhibet, malum malo reddentem: Qui confusus,
inquit, mei fuerit, et ego confundar eius. Quando nec con-
fusionis materia conveniat nisi meo Christo, cuius ordo magis
pudendus, ut etiam haereticorum conviciis pateat, omnem nati-
vitatis et educationis foeditatem et ipsius etiam carnis indignitatem
quanta amaritudine possunt perorantibus. [11] Ceterum quomodo ille
erit obnoxius confusionis qui eam non capit? non vulva licet vir-
ginis, tamen feminae, coagulatus, et si non semine, tamen ex
lege substantiae corporalis, ex feminae humore, non caro habitus
ante formam, non pecus dictus post figuram, non decem mensium
cruciatu deliberatus, non subita dolorum concussione cum tanti
temporis coeno per corporis cloacam effusus ad terram, nec
statim lucem lacrimis auspicatus et primo retinaculi sui vulnere,
nec mulso⁹ ablutus, nec sale ac melle medicatus, nec pannis iam
sepulturae involucrum initiatus, nec exinde per immunditias inter
sinus volutatus, molestus uberibus, diu infans, vix puer, tarde
homo, sed de caelo expositus, semel grandis, semel totus, statim

21. ⁹ mulso scribere audebam: multum libri et edd.

21. ^d Isa. 57: 1

Christus, spiritus et virtus et deus tantum. Ceterum ut non verus,
qui non videbatur, ita nec de crucis maledicto erubescendus, cuius
carebat veritate, carens corpore. [12] Non poterat itaque dixisse, Qui
mei confusus fuerit. Noster hoc debuit pronuntiasse, minoratus
a patre modico citra angelos, vermis et non homo, ignominia ho-
minis et nullificamen populi, quatenus ita voluit ut livore eius
sanaremur, ut dedecore eius salus nostra constaret. Et merito se
pro suo homine deposuit, pro imagine et similitudine sua, non
aliena, ut quoniam homo non erubuerat lapidem et lignum ad-
orans, eadem constantia non confusus de Christo, pro impudentia
idololatriae satis deo faceret per impudentiam fidei. Quid horum
Christo tuo competit, Marcion, ad meritum confusionis? Plane
pudere te debet quod illum ipse finxisti.

22. [1] Nam et hoc vel maxime erubescere debuisti, quod illum cum
Moyse et Helia in secessu montis conspici pateris, quorum destru-
ctor advenerat. Hoc scilicet intellegi voluit vox illa de caelo: Hic
est filius meus dilectus, hunc audite! id est non Moysen iam et
Heliam. Ergo sufficiebat vox sola sine ostentatione Moysi et Heliae.
Definiendo enim quem audirent quoscunque alios vetuisset audiri.
[2] Aut numquid Esaiam et Hieremiam ceterosque quos non ostendit
permisit audiri, si vetuit quos ostendit? Nunc et si praesentia illo-
rum fuit necessaria, non utique in colloquio ostenderentur, quod
familiaritatis indicium est, nec in consortio claritatis, quod digna-
tionis et gratiae exemplum est, sed in sordibus aliquibus, quod
destructionis argumentum est, immo in tenebris creatoris, quibus
discutiendis erat missus, longe etiam discreti a claritate Christi,
qui voces et litteras ipsas eorum ab evangelio suo erat separaturus.
[3] Sicine¹ alienos demonstrat illos, dum secum habet ? Sic relinquendos

22. ¹ Sicine scribebam: sic in MR

21. ^e cf. Ps. 8:5     ^f cf. Ps. 22:6     ^g cf. Isa. 53:5, 10

docet, quos sibi iungit? Sic destruit, quos de radiis suis ex-
struit? Quid faceret Christus ipsorum? Credo, secundum perver-
sitatem tales eos revelasset quales Christus Marcionis debuisset,
aut quoscunque alios secum quam prophetas suos. Sed quid tam
Christus creatoris quam secum ostendere praedicatores suos? cum
illis videri quibus in revelationibus erat visus? cum illis loqui qui
eum fuerant locuti? cum eis gloriam suam communicare a quibus
dominus gloriae nuncupabatur? cum principalibus suis, quorum
alter populi informator aliquando, alter reformator quandoque,
alter initiator veteris testamenti, alter consummator novi. [4] Igitur
et Petrus merito contubernium Christi sui agnoscens individuitate
eius suggerit consilium: Bonum est nos hic esse (bonum plane ubi
Moyses scilicet et Helias), et faciamus hic tria tabernacula, unum
tibi, et Moysi unum, et Heliae unum; sed nesciens quid diceret.
Quomodo nesciens? Utrumne simplici errore, an ratione qua
defendimus in causa novae prophetiae gratiae ecstasin, id est
amentiam, convenire? [5] In spiritu enim homo constitutus, praeser-
tim cum gloriam dei conspicit, vel cum per ipsum deus loquitur,
necesse est excidat sensu, obumbratus scilicet virtute divina, de
quo inter nos et psychicos quaestio est. Interim facile est amen-
tiam Petri probare. Quomodo enim Moysen et Heliam cognovis-
set, nisi in spiritu² (nec enim imagines eorum vel statuas populus
habuisset, et similitudines lege prohibente) nisi quia in spiritu
viderat? Et ita quod dixisset in spiritu non in sensu constitutus,
scire non poterat. [6] Ceterum si sic nescit quasi errans, eo quod
putaret illorum esse Christum, ergo iam constat et supra Petrum

22. ² [nisi in spiritu] sed. Kroy. (forsan recte)

interrogatum a Christo quem se existimarent, ut de creatoris
dixisse, Tu es Christus; quia si tunc alterius dei illum cognovisset,
hic quoque non errasset. Quodsi ideo et hic erravit quia et supra,
ergo certus es in illum diem quoque nullam novam divinitatem
a Christo revelatam, et usque adhuc non errasse Petrum, Christo
usque adhuc nihil eiusmodi revelante, et tamdiu non alterius
deputandum Christum quam creatoris, cuius omnem et hic
ordinem expressit. [7] Tres de discentibus arbitros futurae visionis et
vocis assumit. Et hoc creatoris est. In tribus, inquit, testibus stabit
omne verbum. In montem secedit. Agnosco formam loci. Nam
et pristinum populum apud montem et visione et voce sua creator
initiarat. Oportebat in eo suggestu consignari novum testamen-
tum in quo conscriptum vetus fuerat, sub eodem etiam ambitu
nubis, quam nemo dubitabit de aere creatoris conglobatam: nisi
et nubes suas illo deduxerat, quia et ipse per caelum creatoris
viam ruperat; aut proinde et nubilo creatoris precario usus est.
[8] Itaque nec nunc muta nubes fuit, sed vox solita de caelo, et patris
novum testimonium super filio, ut qui³ in primo psalmo: Filius
meus es tu, ego hodie genui te. De quo et per Esaiam: Quis deum
metuens audiat vocem filii eius? [9] Itaque iam repraesentans eum,
Hic est filius meus, utique subauditur, Quem repromisi. Si enim
repromisit aliquando, et postea dicit, Hic est, eius est exhibentis
voce uti in demonstratione promissi qui aliquando promisit, non
eius cui possit responderi, Ipse enim tu quis es qui dicas, Hic est
filius meus, de quo non magis praemisisti quam te ipsum quod
prius eras⁴ revelasti? [10] Hunc igitur audite quem ab initio edixerat
audiendum in nomine prophetae, quoniam et prophetes existi-
mari habebat a populo. Prophetam, inquit Moyses, suscitabit
vobis deus ex filiis vestris, secundum carnalem scilicet censum,

22. ³ ut qui Oeh,: atque MR; ad quem Kroy.     ⁴ eras Urs.: erat MR

22. ^a Deut. 19: 15     ^b Ps. 2:7     ^c Isa. 50: 10

tanquam me audietis illum: omnis autem qui illum non audierit,
exterminabitur anima eius de populo suo. Sic et Esaias: Quis in
vobis metuens <deum>?⁵ Exaudiat vocem filii eius. Quam et ipse
pater commendaturus erat. Sistens enim, inquit, verba filii sui,
dicendo scilicet, Hic est filius meus dilectus, hunc audite. [11] Itaque
et si facta translatio sit auditionis a Moyse et Helia in Christo, sed
non ut ab alio deo, nec ad alium Christum, sed a creatore in
Christum eius, secundum decessionem veteris et successionem novi
testamenti. Non legatus, inquit Esaias, nec nuntius, sed ipse deus
salvos eos faciet, ipse iam praedicans et implens legem et pro-
phetas. [12] Tradidit igitur pater filio discipulos novos, ostensis prius
cum illo Moyse et Helia in claritatis praerogativa, atque ita
dimissis, quasi iam et officio et honore dispunctis, ut hoc ipsum
confirmaretur propter Marcionem, societatem esse etiam claritatis
Christi cum Moyse et Helia. Totum autem habitum visionis istius
habemus etiam apud Abacuc, ubi spiritus ex persona interdum
apostolorum: Domine, audivi auditum tuum, et extimui. Quem
magis quam vocis caelestis illius: Hic est filius meus dilectus, hunc
audite? Consideravi opera tua, et excidi mente. Quando magis
quam cum visa claritate eius nesciit quid diceret Petrus? In medio
duorum animalium cognosceris, Moysi et Heliae. De quibus et
Zacharias vidit in figura duarum olearum et duorum ramulorum
oleae. [13] Nam hi sunt de quibus dictum est illi, Duo filii opimitatis
adsistunt domino universae terrae. Et rursum idem Abacuc:
Operuit caelos virtus, utique nubilo illo, et splendor eius ut lux
erit, utique qua etiam vestitus eius refulsit. Et si commemoremur
promissionis Moysi, hic invenietur expuncta. [14] Cum enim desideras-
set conspectum domini Moyses dicens, Si ergo inveni gratiam
coram te, manifesta te mihi, ut cognoscenter videam te, eum
conspectum desiderans in quo hominem esset acturus, quod pro-
pheta sciebat. Ceterum, Dei faciem, iam audierat, nemo homo
videbit et vivet.⁶ Et hunc, inquit, sermonem quem dixisti, faciam
tibi. [15] Et rursus Moyses: Ostende mihi gloriam tuam. Et dominus
similiter de futuro: Ego praecedam in gloria mea, et reliqua. Et

22. ⁵ deum addendum putabam     ⁶ Dei faciem etc. libri, nec causa fuerat cur quic-
quam mutaretur

22. ^d Deut. 18: 15, 19     ^e Isa. 50: 10     ^f Isa. 44: 26     ^g Isa. 63: 9 LXX
^h Hab. 3: 2     ⁱ Zech. 4: 11     ^j Hab. 3:3     ^k Exod. 33: 12-23

in novissimo: Et tunc videbis posteriora mea. Non lumbos,
nec suras, sed quam desideraverat gloriam in posterioribus
temporibus revelandam. In qua facie ad faciem visibilem se
ei repromiserat, etiam ad Aaronem dicens, Et si fuerit prophctes
in vobis, in visione cognoscar illi, et in visione loquar ad eum,
non quomodo ad Moysen: os ad os loquar ad eum in specie
(utique hominis, quam erat gestaturus), non in aenigmate. [16] Nam
et si Marcion noluit eum colloquentem domino ostensum, sed
stantem, tamen et stans os ad os stabat et faciem ad faciem cum
illo, inquit, non extra illum, in gloriam ipsius, nedum in con-
spectu. De qua gloria non aliter illustratus discessit a Christo
quam solebat a creatore, proinde tunc oculos percutere filiorum
Israelis quemadmodum et nunc excaecati Marcionis, qui hoc
quoque argumentum adversus se facere non vidit.

23. [1] Suscipio in me personam Israelis. Stet Christus Marcionis et
exclamet: O genitura incredula, quousque ero apud vos? quo-
usque sustinebo vos? Statim a me audire debebit: Quisquis es,
e0perxo&mene, prius ede quis sis, et a quo venias, et quod in nobis
tibi ius. Usque adhuc creatoris est totum apud te. Plane si ab
illo venis et illi agis, admittimus increpationem. [2] Si vero ab alio,
dicas velim quid nobis unquam de tuo commisisti quod credere
debuissemus, ut exprobres incredulitatem, qui nec te ipsum
aliquando nobis revelasti? Quam olim apud nos agere coepisti,
ut tempus queraris? In quibus nos sustinuisti, ut patientiam im-
putes? Asinus de Aesopi puteo modo venis, et iam exclamas.
Suscipio adhuc et personam discipulorum, in quos insiliit. O natio
incredula, quamdiu ero vobiscum, quamdiu vos sustinebo? Hanc

22. ^l Num. 12:6 sqq.

eruptionem eius utique hoc modo iustissime repercuterem: Quis-
quis es, e0perxo&mene, prius ede qui sis, a quo venias, quod tibi
ius sit in nobis. [3] Usque adhuc, puto, creatoris es, et ideo secuti
sumus recognoscentes omnia illius in te. Quodsi ab illo venis,
admittimus increpationem. Si vero alii agis, oro te dicas, quid
nobis aliquando commisisti duntaxat de tuo quod iam credidisse
debuissemus, ut exprobres incredulitatem, qui nec auctorem tuum
usque adhuc edis? Quam olim autem apud nos agere coepisti, ut
tempus quoque opponas? In quibus autem nos sustinuisti, ut et
patientiam iactes? Asinus de Aesopi puteo modo huc apparuit, et
iam exclamat. [4] Quis non ita iniustitiam increpationis retudisset, si
eius eum credidisset qui nondum queri debuisset? Nisi quod nec
ille eos insilisset, si non olim apud illos in lege, in prophetis,
in virtutibus et beneficiis deversatus incredulos semper fuisset ex-
pertus. Sed ecce Christus diligit parvulos, tales esse docens debere
qui semper maiores velint esse. Creator autem ursos pueris im-
misit, ulciscens Helisaeum propheten convicia ab eis passum.
[5] Satis impudens antithesis, cum tam diversa committit, parvulos et
pueros, innocentem adhuc aetatem, et iudicii iam capacem, quae
conviciari poterat, ne dicam blasphemare. Qua ergo iustus deus,
nec pueris impiis pepercit, exigens maiori aetati honorem, et
utique magis a minore; qua vero bonus, adeo diligit parvulos,
ut apud Aegyptum benefecerit obstetricibus, protegentibus partus
Hebraeos periclitantes edicto Pharaonis. [6] Ita et haec affectio Christi
cum creatore est. Iam nunc deus Marcionis, qui connubium ad-
versatur, quomodo videri potest parvulorum dilector, quorum tota
causa connubium est? Qui semen odit, fructum quoque exsecretur
necesse est. Nae ille saevior habendus Aegyptio rege. [7] Nam Pharao
educari non sinebat infantes, iste nec nasci, auferens vitam illis

23. ^a cf. Exod. 1:20

etiam decem mensium in utero. At enim quanto credibilius ut eius
deputetur affectio in parvulos qui benedicendo connubium in
propagationem generis humani ipsum quoque fructum connubii
benedicendo promisit, qui de infantia primus est? [8] Repraesentat
creator ignium plagam Helia postulante in illo pseudopropheta.
Agnosco iudicis severitatem: e contrario Christi <lenitatem,
increpantis>¹ eandem animadversionem destinantes discipulos
super illum viculum Samaritarum. Agnoscat et haereticus ab
eodem severissimo iudice promitti hanc Christi lenitatem. Non
contendet, inquit, nec vox eius in platea audietur: harundinem
quassatam non comminuet, et linum fumigans non extinguet.
[9] Talis utique multo magis homines non erat crematurus. Nam et
tunc ad Heliam, Non in igni, inquit, dominus sed in spiritu miti.
At enim humanissimus deus cur recusat eum qui se tam indivi-
duum illi comitem offert? Si quia superbe vel ex hypocrisi dixerat,
Sequar te quocunque ieris, ergo aut superbiam aut hypocrisin
recusandam iudicando iudicem gessit. [10] Et utique damnavit quem
recusavit, non consecuturum² scilicet salutem. Nam sicut ad
salutem vocat quem non recusat, vel etiam quem ultro vocat, ita
in perditionem damnat quem recusat. Illi autem causato patris
sepulturam cum respondet, Sine mortui sepeliant mortuos suos, tu
autem vade et annuntia regnum dei, utramque legem creatoris ma-
nifeste confirmavit, et de sacerdotio in Levitico prohibentem sacer-
dotes supremis etiam parentum interesse (Super omnem, inquit,
animam defunctam sacerdos non introibit, et super patrem suum
non contaminabitur), et de devotione in Arithmis; nam et illic
qui se deo voverit inter cetera iubet ne super ullam animam intro-
eat defunctam, ne super patris quidem aut matris aut fratris. [11] Puto
autem et devotioni et sacerdotio destinabat quem praedicando
regno dei imbuerat. Aut si non ita est, satis impius pronunti-
andus qui nulla ratione legis intercedente sepulturas parentum

23. ¹ <lenitatem increpantis> add. Pam.     ² consecuturum M: secuturum
R alii

23. ^b cf. 2 Kgs. 1: 9-12    ^c Isa. 42: 2 sq.     ^d 1 Kgs. 19: 12     ^e Lev. 21:1
^f cf. Num. 6: 6 sq.

despici a filiis imperabat. Cum vero et tertium illum prius suis
valedicere parantem prohibet retro respectare, sectam creatoris
exequitur. Hoc et ille noluerat fecisse quos ex Sodomis liberarat.

24. [1] Adlegit et alios septuaginta apostolos super duodecim. Quo
enim duodecim secundum totidem fontes in Elim, si non et septua-
ginta secundum totidem arbusta palmarum? Antitheses plurimum
causarum diversitas fecit, non potestatum. Sed qui diversitatem
causarum non respexit, facile eam potestatum existimavit. Pro-
fectionem filiorum Israelis creator etiam illis spoliis aureorum et
argenteorum vasculorum et vestium praeter oneribus consparsio-
num ofFarcinatam educit ex Aegypto, Christus autem nec virgam
discipulis in viam ferre praescripsit. [2] Illi enim in solitudinem pro-
movebantur, hi autem in civitates mittebantur. Considera causa-
rum offerentiam, et intelleges unam et eandem potestatem quae
secundum penuriam et copiam expeditionem suorum disposuit,
proinde per civitates abundaturam circumcidens¹ sicut et egitu-
ram per solitudinem struxerat. Etiam calciamenta portare vetuit
illos. Ipse enim erat sub quo nec in solitudine per tot annos popu-
lus calciamenta detriverat. Neminem, inquit, per viam salu-
taveritis. [3] O Christum destructorem prophetarum, a quibus hoc
quoque accepit! Helisaeus, cum Giezin puerum suum mitteret
in viam ad filium Sunamitidis resuscitandum de morte, puto sic
ei praecepit: Accinge lumbos tuos et sume bacillum meum in
manum et vade: quemcunque conveneris in via, ne benedixeris
eum, id est ne salutaveris, et qui te benedixerit, ne responderis ei,
id est ne resalutaveris. Quae est enim inter vias benedictio nisi ex
occursu mutua salutatio? [4] Sic et dominus, in quam introissent
domum, pacem ei dicere. Exemplo eodem est. Mandavit enim
et hoc Helisaeus, cum introisset ad Sunamitin, diceret ei, Pax
viro tuo, pax filio tuo. Haec erunt potius nostrae antitheses, quae

24. ¹ circumcidens Lat.: circumiens MR

23. ^g cf. Gen. 19: 17         24. ^a c . Exod. 15: 27; Num. 33: 9     ^b cf.
Matt. 10: 10     ^c 2 Kgs. 4: 29     ^d 2 Kgs. 4: 26

comparant, non quae separant Christum. Dignus est autem
operarius mercede sua, quis magis pronuntiarit quam deus iudex?
quia et hoc ipsum iudicare est, dignum facere mercede operarium.
Nulla retributio non ex iudicatione constitit. Iam nunc et hic lex
consignatur creatoris, etiam boves operantes dignos operarios
mercede iudicantis. Bovi, inquit, terenti os non colligabis. [5] Quis
tam praestans in homines nisi qui et in pecudes? Quodsi et Chri-
stus dignos pronuntiat mercede operarios, excusavit praeceptum
illud creatoris de vasis aureis et argenteis Aegyptiorum auferendis.
Qui enim villas et urbes operati fuerant² Aegyptiis, digni utique
operarii mercede, non ad fraudem sunt instructi sed ad mer-
cedis compensationem, quam alias a dominatoribus exigere non
poterant. Regnum dei neque novum neque inauditum sic quoque
confirmavit, dum illud iubet annuntiari appropinquasse. Quod
enim longe fuerit aliquando, id potest dici appropinquasse. [6] Si
autem nunquam retro fuisset antequam appropinquasset, nec
dici potuisset appropinquasse quod nunquam longe fuisset. Omne
quod novum et incognitum est, subitum est. Omne quod subitum
est cum annuntiatur, tunc primum speciem³ inducens tunc pri-
mum accipit tempus. Ceterum nec retro tardasse poterit quamdiu
non annuntiabatur, nec ex quo annuntiari coeperit appropin-
quasse. [7] Etiam adicit, ut eis qui illos non recepissent dicerent,
Scitote tamen appropinquasse regnum dei. Si hoc non et com-
minationis gratia mandat, vanissime mandat. Quid enim ad illos
si appropinquaret regnum, nisi quia cum iudicio appropinquat,
in salutem scilicet eorum qui annuntiationem eius recepissent?
Quomodo, si comminatio non⁴ potest sine executione, habes
deum executorem in comminatore et iudicem in utroque. Sic et

24. ² fuerant Rig: fuerint MR     ³ speciem Pam.: spem MR     ⁴ non
iniuria ab Oehlero omissum restitui: interrogandi signum sustuli

pulverem iubet excuti in illos in testificationem, et haerentia⁵ terrae
eorum, nedum communicationis reliquae. [8] Si enim inhumanitas
et inhospitalitas nullam ab eo relaturae sunt ultionem, cui rei
praemittit testificationem, minas utique portendentem? Porro
cum etiam creator in Deuteronomio Ammonitas et Moabitas
prohibeat recipi in ecclesiam, quod populum Aegypto profectum
inhumane et inhospitaliter copiis defraudassent, ergo in Christum
inde manasse constabit communicationis interdictum ubi habet
formam, Qui vos spernit, me spernit. Hoc et Moysi creator: Non
te contempserunt, sed me. Tam enim apostolus Moyses quam et
apostoli prophetae. [9] Aequanda erit auctoritas utriusque officii, ab
uno eodemque domino apostolorum et prophetarum. Quis nunc
dabit potestatem calcandi super colubros et scorpios? Utrumne
omnium animalium dominus, an nec unius lacertae deus? Sed
bene quod creator hanc potestatem etiam parvulis pueris per
Esaiam repromisit, conicere manum in cavernam aspidum et in
cubile natorum aspidum, nec omnino laedi. [10] Et utique scimus
(salva simplicitate scripturae, nam nec et ipsae bestiae nocere
potuerunt ubi fides fuerit) figurate scorpios et colubros portendi
spiritalia malitiae, quorum ipse quoque princeps in serpentis et
draconis et eminentissimae⁶ cuiusque bestiae nomine deputetur
penes creatorem, largitum hanc potestatem priori Christo suo,
sicut nonagesimus psalmus ad eum: Super aspidem et basiliscum
incedes, et conculcabis leonem et draconem. Sicut etiam Esaias:
Illa die superducet dominus deus machaeram sanctam, magnam
et fortem, Christum scilicet suum, in draconem illum, colubrum
magnum et tortuosum, et interficiet eum illa die. [11] Sed cum idem,
Via munda et via sancta vocabitur, et non transibit illic immun-
dum, nec erit illic via immunda, qui autem dispersi erunt vadent
in ea et non errabunt, et non erit iam illic leo, nec ex bestiis pessi-
mis quicquam ascendet in eam nec invenietur illic, cum via fidem

24. ⁵ et haerentia Oeh. (quod non multum arridet ): et haeret etiam.MR.: et adhaeren-
tiam Gel.: alia alii     ⁶ immanissimae voluit Ciacconius

24. ^e cf. Deut. 23: 3    ^f Num. 14:27     ^g Ps. 91:13     ^h Isa. 27: 1 LXX
ⁱ Isa. 35: 8 sqq. LXX

demonstret per quam ad deum perveniemus, iam tunc eidem
viae, id est fidei, hanc evacuationem et subiectionem bestiarum
pollicetur. [12] Denique et tempora promissionis congruere invenias,
si quae antecedunt legas: Invalescite manus dimissae et genua
resoluta: tunc patefient oculi caecorum, et aures exaudient sur-
dorum: tunc saliet claudus ut cervus, et clara erit lingua mutorum.
Igitur ubi medicinarum edidit beneficia, tunc et scorpios et
serpentes sanctis suis subdidit, ille scilicet qui hanc potestatem ut
et aliis praestaret prior acceperat a patre, et secundum ordinem
praedicationis exhibuit.

25. [1] Quis dominus caeli invocabitur qui non prius factor ostendi-
tur? Gratias enim, inquit, ago, et confiteor, domine caeli, quod
ea quae erant abscondita sapientibus et prudentibus, revelaveris
parvulis. Quae ista? et cuius? et a quo abscondita? et a quo
revelata? Si a deo Marcionis abscondita et revelata, qui omnino
nihil praemiserat in quo aliquid absconditum esse potuisset, non
prophetias, non parabolas, non visiones, non ulla rerum aut ver-
borum aut nominum argumenta per allegorias et figuras vel
aenigmatum nebulas obumbrata, [2] sed ipsam magnitudinem sui
absconderat, quam cum maxime per Christum revelabat, satis
inique. Quid enim deliquerant sapientes et prudentes, ut abscon-
deretur illis deus, ad quem cognoscendum non suffecerat sapientia
atque prudentia illoruxn? Nulla via data ab ipso per aliquam
operum praedicationem, vel vestigia per quae sapientes atque
prudentes deducerentur. Quamquam et si in aliquo deliquissent
erga deum ignotum, pone nunc notum, non tamen zeloten eum
experiri debuissent, qui dissimilis creatoris inducitur. [3] Igitur si nec
materias praemiserat in quibus aliquid occultasset, nec reos
habuerat a quibus occultasset, nec debuerat occultasse etiam si
habuisset, iam nec revelator ipse erit, qui absconditor non fuit,

24. ^j Isa. 35: 3, 5

ita nec dominus caeli nec pater Christi; sed ille in quem compe-
tunt omnia. Nam et abscondit praemisso obscuritatis propheticae
instrumento, cuius intellectum fides mereretur (Nisi enim credi-
deritis, non intellegetis) et reos habuit sapientes atque prudentes
ex ipsis operibus tot ac tantis intellegibilem deum non requirentes
vel perperam in illum philosophantes et ingenia haereticis sub-
ministrantes, et novissime zelotes est. [4] Denique olim hoc per
Esaiam contionabatur quod Christus gratulatur: Perdam sapien-
tiam sapientium et prudentiam prudentium celabo. Sicut et alibi
tam abscondisse quam revelaturum esse significat: Et dabo illis
thesauros absconditos, invisibiles aperiam illis. Et rursus: Quis
alius disiciet signa ventriloquorum et divinationes ex corde,
avertens in posteriora sapientes et cogitationes eorum infatuans?
[5] Si autem et Christum suum illuminatorem nationum designavit:
Posui te in lucem nationum, quas interpretamur in nomine
parvulorum, sensu scilicet retro parvas¹ et imprudentia infantes,
iam vero et humilitate fidei pusillas, facilius utique credemus
eundem etiam parvulis revelasse per Christum qui et retro abscon-
derit et per Christum revelationem repromiserit. [6] Aut si deus
Marcionis ea quae a creatore abscondita retro fuerant patefecit,
ergo iam creatori negotium gessit, res eius edisserens. Sed in de-
structionem, inquis, uti traduceret eas. Ergo illis traduxisse de-
buerat quibus creator abscondidit, sapientibus et prudentibus. Si
enim benignitate faciebat, illis erat agnitio praestanda quibus
fuerat negata, non parvulis quibus nihil creator inviderat. [7] Et
tamen usque adhuc, puto, probamus exstructionem potius legis
et prophetarum inveniri in Christo quam destructionem. Omnia
sibi tradita dicit a patre. Credas, si creatoris est Christus, cuius
omnia: quia non minori se tradidit omnia filio creator quae per
eum condidit, per sermonem suum scilicet. Ceterum si e0perxo&menoj²

25. ¹ parvas R³: parvos MR^{1     2} e0perxo&menoj MR: oeconomus Kroy.

25. ^a Isa. 7:9     ^b cf. Rom. 1: 20     ^c Isa. 29: 14     ^d Isa. 45: 3 LXX    ^e Isa.
44: 25     ^f Isa. 49: 6

ille, quae sunt omnia quae illi a patre sunt tradita? Quae sunt
creatoris? [8] Ergo bona sunt quae pater filio tradidit, et bonus iam
creator cuius omnia bona sunt, et ille iam non bonus qui in aliena
bona invasit, ut filio traderet.³ Docens alieno abstinere, certe³
mendicissimus qui nec filium unde ditaret habuit nisi de alieno.
Aut si nihil de creatoris traditum est ei a patre, ecquomodo homi-
nem creatoris sibi vindicat? Aut si solus homo ei traditus est,
omnia homo non est. Scriptura autem omnium edicit traditionem
filio factam. [9] Sed et si omnia ad hominum genera, id est ad omnes
nationes, interpretaberis, et has filio tradidisse creatoris est: Dabo
tibi gentes haereditatem tuam et possessionem tuam terminos ter-
rae. Aut si habet et ipse aliqua sua quae omnia filio traderet pariter
cum homine creatoris, ostende unum aliquod ex omnibus in
fidem, in exemplum, ne tam merito non credam eius esse omnia
cuius nihil video, quam merito credam etiam quae non video eius
esse cuius sunt universa quae video. [10] Sed, Nemo scit qui sit pater,
nisi filius, et qui sit filius, nisi pater, et cuicunque filius revelaverit.
Atque ita Christus ignotum deum praedicavit. Hinc enim et alii
haeretici fulciuntur, opponentes creatorem omnibus notum, et
Israeli secundum familiaritatem et nationibus secundum naturam.
Et quomodo ipse testatur nec Israeli cognitum se? Israel autem
me non cognovit, et populus me non intellexit; nec nationibus?
[11] Ecce enim nec de nationibus, inquit, nemo. Propter quod et illas
stillicidium situlae deputavit, et Sionem tanquam speculam in
vinea dereliquit. Vide ergo an confirmatio sit propheticae vocis
exprobrantis ignorantiam in deum humanam, quae fuerit ad
filium usque. Nam et ideo subtexuit ab eo cognosci patrem cui

25. ^3-3 Docens alieno etc. ita distinguendum censebam

25. ^g Ps. 2:8     ^h Isa. 1:3     ⁱ Isa. 40:17     ^j cf. Isa. 1:8

filius revelaverit, quoniam ipse erat qui positus a patre illuminatio
nationum annuntiabatur, utique de deo illuminandarum, etiam
Israelis, utique per agnitionem dei pleniorem. [12] Ita non proficient
argumenta in fidem dei alterius quae creatori competere possunt,
quia quae non competunt creatori, haec poterunt in fidem pro-
ficere dei alterius. Si et sequentia inspicias, Beati oculi qui vident
quae videtis: dico enim vobis, quia prophetae non viderunt quae
vos videtis, de superiori sensu descendunt, adeo neminem ut
decuit deum cognovisse, quando nec prophetae vidissent quae
sub Christo videbantur. [13] Nam si non meus esset Christus, nec
prophetarum hoc in loco mentionem collocasset. Quid enim mi-
rum si non viderant res dei ignoti et tanto post aevo revelati?
Quae autem fuisset felicitas eorum qui tunc videbant quae alii
merito vidisse non poterant, si non erant consecuti repraesenta-
tionem eorum quae nunquam praedicarant, nisi quoniam qui
poterant vidisse aeque dei sui res, quas etiam praedicaverant, non
tamen viderant? Haec autem felicitas erit aliorum qui videbant
quae alii tantum praedicaverant. [14] Denique ostendemus, et iam
ostendimus, ea visa in Christo quae fuerant praedicata, abscondita
tamen et ab ipsis prophetis, ut absconderentur et a sapientibus et
a prudentibus saeculi. In evangelio veritatis legis doctor dominum
aggressus, Quid faciens, inquit, vitam aeternam consequar? In
haeretico vita solummodo posita est, sine aeternae mentione, ut
doctor de ea vita videatur consuluisse quae in lege promittitur a
creatore longaeva, et dominus ideo illi secundum legem responsum
dedisse, Diliges dominum deum tuum ex toto corde tuo et ex tota
anima tua et totis viribus tuis, quoniam de lege vitae⁴ sciscitabatur.
[15] Sed sciebat utique legis doctor quo pacto vitam legalem consequi
posset, ut non de ea interrogasset cuius regulas etiam docebat.

25. ⁴ de lege vitae MR: de legis vita Kroy. (quod idem valet)

25. ^k cf. Exod. 20: 12; Deut. 6: 2

Sed quia et mortui iam suscitabantur a Christo, exsuscitatus ad
spem aeternae vitae per exempla recidivae, ne plus aliquid ob-
servationis exigeret sublimior spes,⁵ idcirco consuluit de aeternae
vitae consecutione. Itaque dominus, ut nec ipse alius, nec aliud
novum inferens praeceptum quam quod principaliter ad omnem
salutem et utramque vitam facit, ipsum caput ei legis opponit,
omnifariam diligendi dominum deum suum. [16] Denique si de vita
longaeva et ille consuluit et Christus respondit, quae sit penes
creatorem, non de aeterna quae sit penes Marcionis deum, quo-
modo consequitur aeternam? Non utique eodem modo quo et
longaevam. Pro differentia enim mercedum operarum quoque
credenda distantia est. Ergo non ex dilectione dei tui consequetur
vitam aeternam Marcionites, sicut longaevam dilector creatoris.
[17] Sed quale est ut non magis diligendus sit qui aeternam pollicetur,
si diligendus est qui longaevam repromittit? Ergo eiusdem erit
utraque vita, cum eadem est utrique vitae captanda disciplina.
Quod creator docet, id et Christo opus est diligi ut praestet, inter-
veniente et hic illa praescriptione qua facilius apud eum debeant
credi maiora apud quem minora praecedunt quam apud eum cui
nullam de maioribus fidem aliqua minora praeparaverunt.
[18] Viderit nunc si aeternam nostri addiderunt. Hoc mihi satis est,
quod Christus ille aeternae, non longae, vitae invitator de longaeva
consultus quam destruebat, non ad aeternam potius exhortatus
est hominem quam inferebat. Quid, oro te, fecisset Christus crea-
toris si qui creatori diligendo aedificaverat hominem non erat
creatoris? Credo, negasset diligendum creatorem.

26. [1] Cum in quodam loco orasset ad patrem illum superiorem,
satis impudentibus et temerariis oculis suspiciens ad caelum

25. ⁵ spes Lat.: spei MR: spe Oeh.

creatoris, a quo tam aspero et saevo et grandine et fulmine potuisset
elidi, sicut et Hierusalem suffigi ab eo potuit, aggressus eum ex
discipulis quidam, Domine, inquit, doce nos orare, sicut et Ioannes
discipulos suos docuit, scilicet quia alium deum aliter existimaret
orandum. Hoc qui praesumpserit,¹ prius est probet alium deum
editum a Christo. [2] Nemo enim ante voluisset orare nosse quam
didicisset quem oraret. Igitur si didicerat, proba. Si nusquam
usque adhuc probas, scito illum in creatorem formam orationis
postulasse, in quem etiam discipuli Ioannis orabant. Sed quia
et Ioannes novum aliquem ordinem orationis induxerat, ideo
hoc et a Christo discipulus eius expostulandum non immerito
praesumpserat, ut et illi de proprio magistri sui instituto non
alium, sed aliter, deum orarent. [3] Proinde nec Christus ante
orationis notitiam discipulo contulisset quam dei ipsius. Ita et
ipse in eum docuit orationem quem discipulus usque adhuc nove-
rat. Denique sensus orationis quem deum sapiant recognosce. Cui
dicam, Pater? ei qui me omnino non fecit, a quo originem non
traho, an ei qui me faciundo et instruendo generavit? [4] A quo spiri-
tum sanctum postulem? a quo nec mundialis spiritus praestatur,
an a quo fiunt etiam angeli spiritus, cuius et in primordio spiritus
super aquas ferebatur? Eius regnum optabo venire quem nun-
quam regem gloriae audivi, an in cuius manu etiam corda sunt
regum? Quis dabit mihi panem cotidianum? qui nec milium
mihi condit, an qui etiam de caelo panem angelorum cotidianum
populo suo praestitit? Quis mihi delicta dimittet? qui ea non
iudicando non retinet, an qui, si non dimiserit, retinebit ut iudi-
cet? [5] Quis non sinet nos deduci in temptationem? quem poterit
temptator non timere, an qui a primordio temptatorem angelum

26. ¹ praesumpserit Urs.: praesumpserat MR alii

praedamnavit? Hoc ordine qui alii deo supplicat et non creatori,
non orat illum sed infamat. Proinde a quo petam ut accipiam?
apud quem quaeram ut inveniam? ad quem pulsabo ut aperiatur
mihi? quis habet petenti dare, nisi cuius omnia, cuius sum etiam
ipse qui peto? Quid autem perdidi apud deum illum, ut apud eum
quaeram et inveniam? [6] Si sapientiam atque prudentiam, has
creator abscondit: apud eum ergo quaeram. Si salutem et vitam,
et has apud creatorem. Nihil alibi quaeretur ut inveniatur quam
ubi latuit ut appareat. Sic nec aliorsum pulsabo quam unde sum
fugatus.² Denique si accipere et invenire et admitti laboris et
instantiae fructus est illi qui petiit et quaesivit et pulsavit, intel-
lege haec a creatore mandari et repromitti. [7] Ille enim deus opti-
mus ultro veniens ad praestandum non suo homini, nullum illi
laborem nec instantiam indixisset: iam enim non optimus, si non
ultro daret non petenti, et invenire praestaret non quaerenti, et
aperiret non pulsanti. Creator autem potuit indicere ista per
Christum, ut, quia delinquendo homo offenderat deum suum,
laboraret, et instantia petendi acciperet, et quaerendi inveniret,
et pulsandi introiret. [8] Sic et praemissa similitudo nocturnum panis
petitorem amicum facit non alienum, et ad amicum pulsantem,
non ad ignotum. Amicus autem, etiam si offendit, magis creatoris
est homo quam dei Marcionis. Itaque ad eum pulsat ad quem ius
illi erat, cuius ianuam norat, quem habere panes sciebat, cuban-
tem iam cum infantibus quos nasci voluerat. Etiam quod sero
pulsatur, creatoris est tempvis. Illius et serum cuius saeculum et
saeculi occasus. Ad deum autem novum nemo sero pulsasset, tan-
tum quod lucescentem. Creator est qui et ianuam olim nationibus

26. ² fugatus R³: functus MR¹: fortasse desideratur pulsabo ... unde sum pulsus

clauserit, quae olim pulsabatur a Iudaeis; [9] is et³ exsurgit et dat,
etsi iam non quasi amico, non tamen quasi extraneo homini, sed
quasi molesto, inquit. Molestum autem tam cito deus recens nemi-
nem pati potuit. Agnosce igitur et patrem quem etiam appellas
creatorcm. Ipse est qui scit quid filii postulent. Nam et panem
petentibus de caelo dedit manna, et carnem desiderantibus emisit
ortygometram; non serpentem pro pisce, nec scorpium pro ovo.
Illius autem erit non dare malum pro bono cuius utrumque sit.
Ceterum deus Marcionis non habens scorpium non poterat id se
dicere non daturum quod non habebat, sed ille qui habens et
scorpium non dat. [10] Itaque et spiritum sanctum is dabit apud quem
est et non sanctus. Cum surdum daemonium expulisset (ut et in
ista specie curationis Esaiae occurrisset), in Beelzebub dictus eicere
daemonia, Si ego, inquit, in Beelzebub eicio daemonia, filii vestri
in quo eiciunt? hac voce quid magis portendit quam in eo eicere
se in quo et filii eorum? In virtute scilicet creatoris. Nam si putas
sic accipiendum: [11] Si ego in Beelzebub filii vestri in quo, quasi illos
suggillaret in Beelzebub eicientes, resistet tibi prior sensus, non
posse satanam dividi adversus semetipsum. Adeo nec illi in Beel-
zebub eiciebant, sed, ut diximus, in virtute creatoris, quam ut
intellegi faceret, subiungit: Quodsi ego in digito dei expello dae-
monia, ergone appropinquavit in vos regnum dei? Apud Pharao-
nem enim venefici illi adhibiti adversus Moysen virtutem creatoris
digitum dei appellaverunt. Digitus dei est hoc quod significaret
etiam modicum, validissimum tamen. Hoc et Christus ostendens,
commemorator, non obliterator, vetustatum scilicet suarum,
virtutem dei digitum dei dixit, non alterius intellegendum quam

26. ³ a Iudaeis; is et Eng.: Iudaeis, is et R³ edd.: o deus iste MR¹

26. ^a cf. Isa. 29: 18     ^b cf. Exod. 8: 19

eius apud quem hoc erat appellata. Ergo et regnum ipsius appro-
pinquaverat cuius et virtus digitus vocabatur. [12] Merito igitur
applicuit ad parabolam fortis illius armati, quem validior alius
oppressit, principem daemoniorum, quem Beelzebub et satanam
supra dixerat, significans digito dei oppressum, non creatorem
ab alio deo subactum. Ceterum quomodo adhuc staret regnum
eius in suis terminis et legibus et officiis quem, licet integro mundo,
vel sic potuisset videri superasse validior ille deus Marcionis, si
non secundum legem eius etiam Marcionitae morerentur, in
terram defluendo, saepe et a scorpio docti non esse superatum
creatorem? [13] Exclamat mulier de turba beatum uterum qui illum
portasset, et ubera quae illum educassent. Et dominus, Immo
beati qui sermonem dei audiunt et faciunt: quia et retro sic
reiecerat matrem aut fratres, dum auditores et obsecutores dei
praefert. Nam nec hic mater assistebat illi. Adeo nec retro nega-
verat natum.⁴ Cum id rursus audit, rursus⁵ proinde felicitatem
ab utero et uberibus matris suae transtulit in discipulos, a qua
non transtulisset si eam non haberet.

27. [1] Alibi malo purgare quae reprehendunt Marcionitae in crea-
tore. Hic enim sufficit si ea in Christo reperiuntur. Ecce inaequalis
et ipse, inconstans, levis, aliud docens aliud faciens, iubet omni
petenti dare, et ipse signum petentibus non dat. Tanto aevo
lucem suam ab hominibus abscondit, et negat lucernam abstru-
dendam, sed confirmat super candelabrum proponendam, ut
omnibus luceat. Vetat remaledicere, multo magis utique male-
dicere, et Vae ingerit pharisaeis et doctoribus legis. Quis est tam
similis dei mei Christus nisi ipsius? [2] Saepe iam fiximus¹ nullo modo

26. ⁴ natum libri et edd.: matrem Corssen     ⁵ rursus audit, rursus R³ edd.:
rursus habiturus MR¹ (tuetur Kroy.)
27. ¹ fiximus Lat.: finximus MR

27. ^a cf. Luke 6: 28

potuisse illum destructorem legis denotari si alium deum promul-
gasset. Ideo et tunc pharisaeus, qui illum vocarat ad prandium,
retractabat penes se cur non prius tinctus esset quam recubuisset,
secundum legem, qui deum legis circumferret. Iesus autem etiam
interpretatus est ei legem, dicens illos calicis et catini exteriora
emundare, interiora autem ipsorum plena esse rapina et iniqui-
tate, ut significaret vasculorum munditias hominum esse intel-
legendas apud deum; quia et pharisaeus de homine, non de calice
illoto, apud se tractaverat. Ideo exteriora, inquit, calicis lavatis,
id est carnem, interiora autem vestra non emundatis, id est ani-
mam; adiciens, Nonne qui exteriora fecit, id est carnem, et
interiora fecit, id est animam? [3] quo dicto aperte demonstravit ad
eundem deum pertinere munditias hominis exterioris et interioris
cuius uterque sit, praeponentis misericordiam non modo lavacro
hominis, sed etiam sacrificio. Subiungit enim, Date quae habetis
eleemosynam, et omnia munda erunt vobis. Quodsi et alius potest
deus misericordiam mandasse, non tamen ante quam cognitus.
Porro et hic apparet illos non de deo increpitos, sed de eius disci-
plina a quo illis et figurate vasculorum munditiae et manifeste
misericordiarum opera imperabantur. [4] Sic et holuscula deci-
mantes, vocationem autem et dilectionem dei praetereuntes ob-
iurgat. Cuius dei vocationem et dilectionem, nisi cuius et rutam
et mentam ex forma legis de decimis offerebant? Totum enim
exprobrationis hoc erat quod modica curabant, ei utique cui
maiora non exhibebant, dicenti, Diliges dominum deum tuum, ex
toto corde tuo, et ex tota anima tua, et ex totis viribus tuis, qui te
vocavit ex Aegypto. Ceterum nec tempus admisisset ut Christus
tam praecoquam, immo tam acerbam adhuc dilectionem expostu-
laret novo et recenti deo, ne dixerim nondum palam facto. [5] Prima-
tum quoque captantes locorum et honorem salutationum cum

27. ^b Deut. 6: 5-12

incusat, sectam creatoris administrat, eiusmodi principes Sodo-
morum archontas appellantis, prohibentis etiam confidere in
praepositos, immo et in totum miserrimum hominem pronuntian-
tis qui spem habet in homine. Quodsi propterea quis affectat
principatum, ut de officiis aliorum glorietur, qui² officia vetuit
eiusmodi sperandi et confidendi in hominem, idem et affectatores
principatuum increpuit. [6] Invehitur et in doctores ipsos legis, quod
onerarent alios importabilibus oneribus, quae ipsi ne digito qui-
dem aggredi auderent, non legis onera suggillans quasi detestator
eius. Quomodo enim detestator, qui cum maxime potiora legis
praetereuntes incusabat, eleemosynam et vocationem et dile-
ctionem dei, ne haec quidem gravia, nedum decimas rutarum et
munditias catinorum? Ceterum excusandos potius censuisset si
importabilia portare non possent. Sed quae onera taxat? [7] quae
ipsi de suo exaggerabant, docentes praecepta doctrinas hominum,
commodorum suorum causa iungentes domum ad domum, ut
quae proximi sunt auferrent, clamantes³ populum, amantes
munera, sectantes retributionem, diripientes iudicata pauperam,
uti esset illis vidua in rapinam et pupillus in praedam. De quibus
idem Esaias: Vae qui valent in Hierusalem;⁴ et rursus: Qui vos
postulant, dominantur vestri. Qui magis quam legis doctores?
Hi si et Christo displicebant, ut sui displicebant. Alienae enim
legis doctores non omnino pulsasset. [8] Cur autem Vae audiunt
etiam quod aedificarent prophetis monimenta interemptis a
patribus eorum, laude potius digni, qui ex isto opere pietatis
testabantur se non consentire factis patrum, si non erat zelotes,
qualem arguunt Marcionitae, delicta patrum de filiis exigentem
usque in quartam nativitatem? [9] Quam vero clavem habebant legis
doctores nisi interpretationem legis? ad cuius intellectum neque

27. ² qui MR: quia Oeh. (sine causa)     ³ pro clamantes quaero an scribere
liceat mulctantes     ⁴ Hierusalem Pam.: Israele MR

27. ^c cf. Isa. 1: 10     ^d cf. Ps. 118: 8 sq.    ^e cf. Isa. 5:8, 23; 10:2
^f Isa. 28: 14     ^g Isa. 3: 4

psi adibant, non credentes scilicet (Nisi enim credideritis, non
intellegetis), neque alios admittebant, utique docentes praecepta
potius et doctrinas hominum. Qui ergo nec ipsos introeuntes nec
aliis aditum praestantes increpabat, obtrectator habendus est
legis an fautor? Si obtrectator, placere debebant et praeclusores
legis; si fautor, iam non et aemulus legis. [10] Sed haec omnia ad
infuscandum creatorem ingerebat, ut saevum, erga quem delin-
quentes Vae habituri essent. Et quis saevum non potius timeret
provocare deficiendo ab eo? Tanto magis ergo demerendum doce-
bat quem timendum ingerebat. Sic oportebat Christum creatoris.

28. [1] Merito itaque non placebat illi hypocrisis pharisaeorum,
labiis scilicet amantium deum, non corde. Cavete, inquit disci-
pulis, a fermento pharisaeorum, quod est hypocrisis, non praedi-
catio creatoris. Odit contumaces patris filius, non vult suos tales
existere in illum, non in alium, in quem hypocrisis fuisset admissa,
cuius exemplum a discipulis caveretur. [2] Ita pharisaeorum pro-
hibet¹ exemplum. In eum prohibebat illud admitti in quem
admittebant pharisaei. Igitur quoniam hypocrisim eorum taxarat,
utique celantem occulta cordis et incredulitatis secreta super-
ficialibus officiis obumbrantem, quae clavem agnitionis habens ne
ipsa introiret nec alios sineret, ideo adicit, Nihil autem opertum,
quod non patefiet, et nihil absconditum, quod non dinoscetur;
ne quis existimet illum dei ignoti retro et occulti revelationem et
adagnitionem intentare, cum subiciat etiam quae inter se mussi-
tarent vel tractarent, scilicet super ipso dicentes, Hic non expellit
daemonia nisi in Beelzebub, in apertum processura, et in ore

28. ¹ prohibet MF: perhibet R

27. ^h Isa. 7: 9

hominum futura, ex evangelii promulgatione. [3] Dehinc conversus
ad discipulos, Dico autem, inquit, vobis amicis, nolite terreri ab
eis qui vos solummodo occidere possunt, nec post hoc ullam in
vobis habent potestatem. Sed iis erit Esaias praedicens: Vide
quomodo iustus aufertur, et nemo advcrtit. Demonstrabo autem
vobis quem timeatis: Timete eumqui postquam occiderit, potesta-
tem habet mittendi in gehennam; creatorem utique significans:
Itaque dico vobis, hunc timete. Et hoc in loco sufficeret mihi si
quem timeri iubet offendi vetat, et quem offendi vetat demereri
iubet, et qui haec mandat ipsius est cui timendo et non offendendo
et demerendo procurat. [4] Sed habeo et de sequentibus sumere.
Dico enim vobis, omnis qui confitebitur in me² coram hominibus,
confitebor in illo coram deo. Qui confitebuntur autem in Christo,
occidi habebunt coram hominibus, nihil utique amplius passuri
post occisionem ab illis. Hi ergo erunt quos supra praemonet ne
timeant tantummodo occidi; ideo praemittens non timendam
occisionem, ut subiungeret sustinendam confessionem: Et omnis
qui negaverit me coram hominibus, denegabitur coram deo, ab
eo utique qui illum confitentem confessurus fuisset. [5] Si enim con-
fessorem confitebitur, ipse est qui et negatorem negabit. Porro si
confessor est cui nihil timendum est post occisionem, negator
erit cui timendum est etiam post mortem. Itaque cum creatoris
sit quod timendum est post mortem, gehennae scilicet poena, et
negator ergo creatoris est. Si autem negator, et confessor, qui
post occisionem nihil ab homine passurus est, a deo plane passurus
si negaret. Atque ita Christus creatoris est, qui ostendit negatores
suos creatoris gehennam timere debere. [6] Post deterritam itaque
negationem sequitur et blasphemiae formidandae admonitio: Qui
dixerit in filium hominis, remittetur illi, qui autem dixerit in
spiritum sanctum, non remittetur ei. Quodsi iam et remissio et
retentio delicti iudicem deum sapiunt, huius erit spiritus sanctus

28. ² in me R³: me MR¹

28. ^a Isa. 57: 1

non blasphemandus, non remissuri scilicet blasphemiam, sicut et
supra non negandus, occisuri scilicet etiam in gehennam. [7] Quodsi
et blasphemiam Christus a creatore avertit, quomodo adversarius
ei venerit non scio. Aut si et per haec severitatem eius infuscat,
non remissuri blasphemiam et occisuri etiam in gehennam, super-
est ut et illius diversi dei impune et spiritus blasphemetur et
Christus negetur, et nihil intersit de cultu eius deve contemptu,
et sicut de contemptu nulla poena, ita et de cultu nulla speranda
sit merces. Perductos ad potestates prohibet ad interrogationem
cogitare de responsione: Sanctus enim, inquit, spiritus docebit
vos ipsa hora quid eloqui debeatis. [8] Si eiusmodi documentum
creatoris est, eius erit et praeceptum cuius praecessit exemplum.
Balaam prophetes in Arithmis arcessitus a rege Balach ad male-
dicendum Israelem, cum quo proelium inibat, simul spiritu im-
plebatur, non ad quam venerat maledictionem, sed quam illi
ipsa hora spiritus suggerebat benedictionem pronuntiabat, ante
professus apud nuntios regis, mox etiam apud ipsum, id se pro-
nuntiaturum quod deus ori eius indidisset. Hae sunt novae doctri-
nae novi Christi, quas olim famuli creatoris initiaverunt. [9] Ecce
plane diversum exemplum Moysi et Christi. Moyses rixantibus
fratribus ultro intercedit et iniuriosum increpat: Quid proximum
tuum percutis? Et reicitur ab illo: Quis te constituit magistrum
aut iudicem super nos? Christus vero postulatus a quodam ut inter
illum et fratrem ipsius de dividunda haereditate componeret,
operam suam, et quidem tam probae causae, denegavit. Iam ergo
melior Moyses meus Christo tuo, fratrum paci studens, iniuriae
occurrens. [10] Sed enim optimi et non iudicis dei Christus, Quis me,
inquit, iudicem constituit super vos? Aliam vocem excusationis
invenire non potuit ne ea uteretur qua improbus vir et impius
frater assertorem probitatis atque pietatis excusserat. Denique

28. ^b cf. Num. 22-4     ^c Exod. 2: 13 sq.

probavit malam vocem, utendo ea, et malum factum, pacis inter
fratres componendae declinatione. Aut numquid indigne tulerit
hoc dicto fugatum Moysen, ideoque in causa pari disceptantium
fratrum voluit illos commemoratione eiusdem dicti confudisse?
Plane ita. Ipse enim tunc fuerat in Moyse, qui talia audierat,
spiritus scilicet creatoris. [11] Puto iam alibi satis commendasse nos
divitiarum gloriam damnari a deo nostro, ipsos dynastas de-
trahente de solio, et pauperes allevante de sterquilinio. Ab eo ergo
erit et parabola divitis blandientis sibi de proventu agrorum
suorum, cui deus dicit, Stulte, hac nocte animam tuam reposcent;
quae autem parasti, cuius erunt? Sic denique rex de gazis et
apothecis deliciarum suarum apud Persas gloriatus per Esaiam
male audivit.

29. [1] Quis nollet curam nos agere animae de victu et corpori de
vestitu nisi qui ista homini ante prospexit et exinde praestans
merito curam eorum tanquam aemulam liberalitatis suae pro-
hibet? qui et substantiam ipsius animae accommodavit potiorem
esca, et materiam ipsius corporis figuravit potiorem tunica, cuius
et corvi non serunt nec metunt nec in apothecas condunt, et
tamen aluntur ab ipso, cuius et lilia et foenum non texunt nec
nent, et tamen vestiuntur ab ipso, cuius et Salomon gloriosissimus,
nec ullo tamen flosculo cultior. [2] Ceterum nihil tam abruptum
quam ut alius praestet, alius de praestantia eius secure¹ agere
mandet, et quidem derogator ipsius. Denique si quasi derogator
creatoris non vult de eiusmodi frivolis cogitari de quibus nec
corvi nec lilia laborent, ultro scilicet pro sua vilitate subiectis,
paulo post parebit. Interim cur illos modicae fidei incusat, id est
cuius fidei? [3] Eiusne quam nondum poterant perfectam exhibere

29. ¹ secure R³: securos MR¹

28. ^d cf. 1 Sam. 2:8     ^e cf. Isa. 39: 5 sqq.

deo tantum quod revelato,² cum maxime discentes eum, an quam
hoc ipso titulo debebant creatori, uti crederent haec illum ultro
generi humano subministrare, nec de eis cogitarent? Nam et cum
subicit, Haec enim nationes mundi quaerunt, non credendo scilicet
in deum conditorem omnium et praebitorem, quos pares gentium
nolebat, in eundem deum modicos fidei increpabat in quem gentes
incredulas notabat. Porro cum et adicit, Scit autem pater opus
esse haec vobis, prius quaeram quem patrem intellegi velit Chri-
stus. [4] Si ipsorum creatorem demonstrat, et bonum confirmat, qui
scit quid filiis opus sit; sin illum alium deum, quomodo scit
necessarium esse homini victum atque vestitum, quorum nihil
praestitit? Si enim scisset, praestitisset. Ceterum si scit quae sunt
homini necessaria, nec tamen praestitit, aut malignitate aut
infirmitate non praestitit. Professus autem necessaria haec homini,
utique bona confirmavit. Nihil enim mali necessarium. Et non
erit iam depretiator operum et indulgentiarum creatoris, ut quod
supra distuli expunxerim. [5] Porro si quae necessaria scit homini
alius et prospexit et praestat, quomodo haec ipse promittit? An
de alieno bonus est? Quaerite enim inquit regnum dei, et haec
vobis adicientur. Utique ab ipso. Quodsi ab ipso, qualis est qui
aliena praestabit? Si a creatore, cuius et sunt, quis est qui aliena
promittat? Ea si regno accedunt, secundo gradu restituenda, eius
est secundus gradus cuius et primus, eius victus atque vestitus
cuius et regnum. [6] Ita tota promissio creatoris est parabolarum
status, similitudinum peraequatio, si nec in alium spectant quam
cui per omnia pariaverint.³ Sumus⁴ servi, dominum enim habemus

29. ² revelato Oeh.: velato MR     ³ pariaverint R³: paria venerint MR^1
4 Sumus R³: id sumus MR¹

deum. Succingere debemus lumbos, id est expediti esse ab im-
pedimentis laciniosae vitae et implicitae. Item lucernas ardentes
habere, id est mentes a fide accensas et operibus veritatis re-
lucentes, atque ita expectare dominum, id est Christum. Unde
redeuntem? si a nuptiis, creatoris est, cuius nuptiae; si non
creatoris, nec ipse Marcion invitatus ad nuptias isset, deum suum
intuens detestatorem nuptiarum. Defecit itaque parabola in
persona domini, si non esset cui nuptiae competunt. [7] In sequenti
quoque parabola satis errat qui furem illum, cuius horam si pater
familiae sciret non sineret suffodi domum suam, in personam dis-
ponit creatoris. Fur enim creator quomodo videri potest, dominus
totius hominis? Nemo sua furatur aut suffodit, sed ille potius qui
in aliena descendit, et hominem a domino eius alienat. Porro
cum furem nobis diabolum demonstret, cuius horam etiam in
primordio si homo scisset nunquam ab eo suffossus esset, propterea
iubet ut parati simus, quia qua non putamus hora filius hominis
adveniet, non quasi ipse sit fur, sed iudex scilicet eorum qui se
non paraverint, nec caverint furem. [8] Ergo si ipse est filius hominis,
iudicem teneo, et in iudice creatorem defendo; si vero Christum
creatoris in nomine filii hominis hoc loco ostendit, ut eum furem
portendat, qui quando venturus sit ignoremus, habes supra prae-
scriptum⁵ nerninem rei suae furem esse, salvo et illo, quod in
quantum timendum creatorem ingerit, in tantum illi negotium
agens creatoris est. [9] Itaque interroganti Petro in illos an et in
omnes parabolam dixisset, ad ipsos et ad universos qui ecclesiis
praefuturi essent proponit actorum similitudinem, quorum qui
bene tractaverit conservos absentia domini reverso eo omnibus
bonis praeponetur; qui vero secus egerit, reverso domino qua die

29. ⁵ praescriptum Oeh.: scriptum MR edd.

non putaverit, hora qua non scierit, illo scilicet filio hominis,
Christo creatoris, non fure sed iudice, segregabitur et pars eius
cum infidelibus ponetur. [10] Proinde igitur aut et hic iudicem domi-
num opponit et illi catechizat, aut si deum optimum, iam et illum
iudicem affirmat, licet nolit haereticus. Temperare enim temptant
hunc sensum, cum deo eius vindicatur, quasi tranquillitatis sit et
mansuetudinis segregare solummodo et partem eius cum infideli-
bus ponere, ac si non sit vocatus, ut statui suo redditus. Quasi non
et hoc ipsum iudicato fiat. Stultitia! Quis erit exitus segregatorum ?
Nonne amissio salutis? siquidem ab eis segregabuntur qui salu-
tem consequentur. Quis igitur infidelium status? Nonne damna-
tio? [11] Aut si nihil patientur segregati et infideles, aeque ex diverso
nihil consequentur retenti et fideles. Si vero consequentur salutem
retenti et fideles, hanc amittant necesse est ex diverso segregati
et infideles. Hoc erit iudicium, quod qui intendit creatoris est.
Quem alium intellegam caedentem servos paucis aut multis plagis,
et prout commisit illis ita et exigentem ab eis, quam retributorem
deum? Cui me docet⁶ obsequi nisi remuneratori? [12] Proclamat
Christus tuus: Ignem veni mittere in terram. Ille optimus, nullius
gehennae dominus, qui paulo ante discipulos ne ignem postu-
larent inhumanissimo viculo coercuerat, quando iste Sodomam
et Gomorram nimbo igneo exussit, quando cantatum est: Ignis
ante ipsum procedet et cremabit inimicos eius, quando et per
Osee comminatus est: Ignem emittam in civitates Iudaeae, vel
per Esaiam: Ignis exarsit ex indignatione mea. Non mentiatur.
Si non est ille qui de rubo quoque ardenti vocem suam emisit,
viderit quem ignem intellegendum contendas. [13] Etiam si figura
est, hoc ipso quod de meo elemento argumenta sensui suo sumit
meus est qui de meis utitur. Illius erit similitudo ignis cuius et

29. ⁶ docet MF: decet R

29. ^a Ps. 97: 3     ^b Hos. 8: 14     ^c Jer. 15: 14; cf. Isa. 30: 27

veritas. Ipse melius interpretabitur ignis istius qualitatem, adiciens,
Putatis venisse me pacem mittere in terram? non, dico vobis, sed
separationem. Machaeram quidem scriptum est. Sed Marcion
emendat; [14] quasi non et separatio opus sit machaerae. Igitur et
ignem eversionis intendit qui pacem negavit. Quale proelium,
tale et incendium. Qualis machaera, talis et flamma; neutra
congruens domino. Denique, Dividetur, inquit, pater in filium et
filius in patrem, et mater in filiam et filia in matrem, et nurus in
socrum et socrus in nurum. Hoc proelium inter parentes si in
ipsis verbis tuba cecinit prophetae, vereor ne Michaeas Christo
Marcionis praedicarit. [15] Et ideo hypocritas pronuntiabat, caeli qui-
dem et terrae faciem probantes, tempus vero illud non dinoscentes,
quo scilicet adimplens omnia quae super ipsos fuerunt praedicata
nec aliter docens debuerat agnosci. Ceterum quis posset eius tem-
pora nosse cuius per quae probaret non habebat. Merito expro-
brat etiam quod iustum non a semetipsis iudicarent. Olim hoc
mandat per Zachariam: Iustum iudicium et pacatorium iudicate;
per Hieremiam: Facite iudicium et iustitiam; per Esaiam: Iudi-
cate pupillo et iustificate viduam; imputans etiam vineae Sorech
quod non iudicium fecisset sed clamorem. [16] Qui ergo docuerat ut
facerent ex praecepto, is exigebat ut facerent et ex arbitrio. Qui
seminaverat praeceptum, ille et redundantiam eius urgebat. Iam
vero quam absurdum ut ille mandaret iuste iudicare qui deum
iudicem iustum destruebat? Nam et iudicem, qui mittit in car-
cerem nec ducit inde nisi soluto etiam novissimo quadrante, in
persona creatoris obtrectationis nomine disserunt. Ad quod
necesse habeo eodem gradu occurrere. Quotienscunque enim
severitas creatoris opponitur, totiens illius est Christus cui per
timorem cogit obsequium.

29. ^d cf. Matt. 10: 34     ^e cf. Mic. 7: 6     ^f Zech. 8: 16     ^g Jer. 22:3
^h Isa. 1:17     ⁱ cf. Isa. 5: 7

30. [1] Quaestionem rursus de curatione sabbato facta quomodo
discussit? Unusquisque vestrum sabbatis non solvit asinum aut
bovem suum a praesepi et ducit ad potum? Ergo secundum condi-
cionem legis operatus legem confirmavit, non dissolvit, iubentem
nullum opus fieri nisi quod fieret omni animae, quanto potius hu-
manae? Parabolarum congruentiam ubique recognoscor¹ exigere.
Simile est regnum dei, inquit, grano sinapis, quod accepit homo
et seminavit in horto suo. [2] Quis in persona hominis intellegendus?
Utique Christus, quia, licet Marcionis, filius hominis est dictus,
qui accepit a patre semen regni, sermonem scilicet evangelii, et
seminavit in horto suo, utique in mundo, puta nunc in homine.
Sed cum in suo horto dixerit, nec mundus autem nec homo illius
sit, sed creatoris, ergo qui in suum seminarit creator ostenditur.
Aut si, ut hunc laqueum evadant, converterint hominis personam
a Christo in hominem accipientem semen regni et seminantem in
horto cordis sui, nec ipsa materia alii conveniet quam creatori.
Quale est enim ut sit² lenissimi dei regnum quod etiam iudicii
fervor lacrimosa austeritate subsequitur? [3] De sequenti plane simili-
tudine vereor ne forte alterius dei regno portendat. Fermento
enim comparavit illud, non azymis quae familiariora sunt creatori.
Congruit et haec coniectura mendicantibus argumenta. Itaque et
ego vanitatem vanitate depellam, fermentationem quoque con-
gruere dicens regno creatoris, quia post illam clibanus vel furnus
gehennae sequatur. [4] Quotiens adhuc se iudicem ostendit et in
iudice creatorem? Quotiens utique eiecit et damnat reiciendo?
Sicut hic quoque, Cum surrexerit, inquit, pater familiae; quo?
nisi quo dixit Esaias, Cum surrexerit comminuere terram? et
cluserit ostium; utique excludendis iniquis. Quibus pulsantibus

30. ¹ recognoscor MR: recognosco te Lat.     ² sit add. Oeh.

30. ^a Isa. 2: 19

respondebit, Nescio unde sitis: et rursus enumerantibus quod
coram illo ederint et biberint et in plateis eorum docuerit, adiciet,
Recedite a me omnes operarii iniquitatis. Illic erit fletus et frendor
dentium. Ubi? [5] foris scilicet, ubi erunt exclusi, ostio cluso ab eo.
Ergo erit poena a quo fit exclusio in poenam, cum videbunt
iustos introeuntes in regnum dei, se vero detineri foris. A quo?
Si a creatore, quis erit ergo intus recipiens iustos in regnum? Deus
bonus? Quid ergo illuc creatori, ut foris detineat in poenam quos
adversarius eius exdusit, suscipiendos a se, si utique, magis in
adversarii bilem? [6] Sed et ille exclusurus iniquos sciat utique crea-
torem illos detenturum in poenam aut non sciat oportet. Ergo
aut nolente eo detinebuntur, et minor est illo qui detinet, cedens
ei nolens; aut si vult ita fieri, ipse ita faciendum iudicavit, et non
erit melior creatore ipse auctor infamiae creatoris. Haec si nulla
ratione consistunt, ut alius punire alius liberare credatur, unius
erit tam iudicium quam et regnum, et dum unius est utrumque,
qui et iudicat creatoris est.

31. [1] Ad prandium vel ad coenam quales vocari iubet? Quales
ostenderat per Esaiam: Confringe panem tuum esurienti, et men-
dicos, et qui sine tecto sunt, induc in domum tuam, qui scilicet
humanitatis istius vicem retribuere non possint. Hanc si Christus
captari vetat, in resurrectione eam repromittens, creatoris est
forma, cui non placent amantes munera, sectantes retributionem.
Etiam invitatoris parabola cui magis parti occurrat expende.
Homo quidam fecit coenam et vocavit multos. [2] Utique coenae

31. ^a Isa. 58: 7

paratura vitae aeternae saturitatem figurat. Dico primo extraneos
et nullius iuris adfines invitari ad coenam non solere, certe facilius
solere domesticos et familiares. Ergo creatoris est invitasse, ad
quem pertinebant qui invitabantur, et per Adam qua homines, et
per patres qua Iudaici, non eius ad quem neque natura pertine-
bant neque praerogativa. [3] Dehinc si is mittit ad convivas qui
coenam paravit, sic quoque creatoris est coena, qui misit ad con-
vivas admonendos, ante iam vocatos per patres, admonendos
autem per prophetas, non qui neminem miserit ad monendum,
nec qui nihil prius egerit ad vocandum, sed ipse descenderit subito,
tantum quod innotescens iam invitans, tantum quod invitans iam
in convivium cogens, eandem faciens horam coenandi et ad coenam
invitandi. Excusant se invitati. [4] Si ab alio deo, merito, quia subito
invitati; si non merito, ergo nec subito. Si autem non subito in-
vitati, ergo a creatore, a quo olim, cuius denique declinaverant
vocationem, tunc primo dicentes ad Aaronem, Fac nobis deos
qui praeeant nobis; atque exinde aure audientes et non audientes,
vocationem scilicet dei, qui pertinentissime ad hanc parabolam
per Hieremiam, Audite, inquit, vocem meam, et ero vobis in
dominum et vos mihi in populum, et ibitis in omnibus viis meis,
quascunque mandavero vobis. Ecce invitatio dei. Et non audie-
runt, inquit, et non adverterunt aurem suam. Ecce recusatio
populi. Sed abierunt in iis quae concupiverunt corde suo malo.
Agrum emi, et boves mercatus sum, et uxorem duxi. [5] Et adhuc
ingerit: Et emisi ad vos omnes famulos meos prophetas (hic erit
spiritus sanctus, admonitor convivarum) die et ante lucem. Et
non audiit populus meus, et non intendit auribus suis, et obduravit
collum suum. Hoc ut patrifamiliae renuntiatum est, motus tunc
(bene quod et motus, negat enim Marcion moveri deum suum,

31. ^b Exod. 32: 1     ^c cf. Isa. 6: 10      ^d Jer. 7: 23 sq.      ^e Jer. 11:8
^f Jer. 7: 25 sq.

ita et hoc meus est) mandat de plateis et vicis civitatis facere sub-
lectionem. Videamus an eo sensu quo rursus per Hieremiam:
Numquid solitudo factus sum domui Israelis, aut terra in incul-
tum derelicta? id est, Numquid non habeo quos allegam aut
unde allegam? Quoniam dixit populus meus, Non venimus ad te.
[6] Itaque misit ad alios vocandos ex eadem adhuc civitate. Dehinc
loco abundante praecepit etiam de viis et sepibus colligi, id est
nos iam de extraneis gentibus; illa scilicet aemulatione qua in
Deuteronomio: Avertam faciem meam ab eis, et monstrabo quid
illis in novissimis, id est alios possessuros locum eorum: quoniam
genitura perversa est, filii in quibus fides non est. Illi obaemulati
sunt me in non deo, et provocaverunt me in iram in idolis suis,
et ego obaemulabor eos in non natione, in natione insipienti pro-
vocabo eos in iram, in nobis scilicet, quorum spem Iudaei gerunt,¹
de qua illos gustaturos negat dominus, derelicta Sione, tanquam
specula in vinea et in cucumerario casula, posteaquam et novis-
simam in Christum invitationem recusavit. [7] Quid ex hoc ordine
secundum dispositionem et praedicationes creatoris recensendo
competere potest illi, cuius nec ordinem habet nec dispositionem
ad parabolae conspirationem qui totum opus semel fecit? Aut
quae erit prima vocatio eius, et quae secundo actu admonitio?
Ante debent alii excusare, postea alii convenisse. Nunc autem
pariter utramque partem invitare venit, de civitate, de sepibus,
adversus speculum parabolae. [8] Nec potest iam fastidiosos iudicare
quos nunquam retro invitavit, quos cum maxime aggreditur. Aut
si de futuro eos iudicat contempturos vocationem, ergo et sub-
lectionem loco eorum ex gentibus de futuro portendit. Plane ad
hoc secundo venturus est ut gentibus praedicet. Etsi venturus
est autem, puto, non quasi vocaturus adhuc convivas, sed iam
collocaturus. Interea qui coenae istius vocationem in caeleste

31. ¹ spem Iudaei gerunt MR: speciem Iudaei gerunt Lat.: spem Iudaei
gemunt Semler: cenam Iudaei spernunt Corssen

31. ^g Jer. 2: 31     ^h Deut. 32: 20 sq.     ⁱ Isa. 1:8

convivium interpretaris spiritalis saturitatis et iocunditatis,
memento et terrenas promissiones vini et olei et frumenti et ipsius
civitatis aeque in spiritalia figurari a creatore.

32. [1] Ovem et dragmam perditam quis requirit? nonne qui perdi-
dit? Quis autem perdidit? nonne qui habuit? Quis vero habuit?
nonne cuius fuit? Si igitur homo non alterius est res quam crea-
toris, is eum habuit cuius fuit, is perdidit qui habuit, is requisivit
qui perdidit, is invenit qui quaesivit, is exultavit qui invenit. [2] Ita
utriusque parabolae argumentum vacat circa eum cuius non est
ovis neque dragma, id est homo. Non enim perdidit, quia non
habuit; nec requisivit, quia non perdidit; nec invenit, quia nec
requisivit; nec exultavit, quia non invenit. Atque adeo exultare
illius est de paenitentia peccatoris, id est de perditi recuperatione,
qui se professus est olira malle peccatoris paenitentiam quam
mortem.

33. [1] Quibus duobus dominis neget posse serviri quia alterum
offendi sit necesse altemm defendi, ipse declarat deum proponens
et mammonam. Deinde mammonam quem intellegi velit, si inter-
pretem non habes, ab ipso potes discere. Admonens enim nos de
saecularibus suffragia nobis prospicere amicitiarum, secundum
servi illius exemplum. qui ab actu summotus dominicos debitores
deminutis¹ cautionibus relevat in subsidium sibi, Et ego, inquit,
dico vobis, facite vobis amicos de mammona iniustitiae, de nummo
scilicet de quo et servus ille. [2] Iniustitiae enim auctorem et domina-
torem totius saeculi nummum scimus omnes. Cui famulatam
videns pharisaeorum cupiditatem amentavit hanc sententiam:
Non potestis deo servire et mammonae. Irridebant denique phari-
saei pecuniae cupidi, quod intellexissent scilicet mammonam
de nummo dictum: ne quis existimet in mammona creatorem

33. ¹ deminutis Lat.: deminuit MR

intellegendum et Christum a creatoris illos servitute revocasse.
Quid? nunc potius ex hoc disce unum a Christo deum ostensum.
Duos enim dominos nominavit, deum et mammonam, creatorem
et nummum. Denique non potestis deo servire, utique ei cui servire
videbantur, et mammonae, cui magis destinabantur. [3] Quodsi ipse
alium se ageret, non duos dominos sed tres demonstrasset. Et
creator enim dominus, quia deus, et utique magis dominus quam
mammonas, magisque observandus,² qua magis dominus. Quale
est enim ut qui mammonam dominum dixerat, et cum deo iunxe-
rat, vere ipsorum dominum taceret, id est creatorem? Aut num-
quid tacendo eo concessit serviendum ei esse, si solummodo sibi
et mammonae negavit posse serviri? Ita cum unum deum ponit,
nominaturus et creatorem si alius esset ipse, creatorem nominavit,
quem dominum sine alio deo [non]³ posuit. [4] Et illud itaque reluce-
bit, quomodo dictum, Si in mammona iniusto fideles non extitistis,
quod verum est quis vobis credet? in nummo scilicet iniusto, non
in creatore, quem et Marcion iustum facit. Et si in alieno fideles
inventi non estis, meum quis dabit vobis? alienum enim debet
esse a servis dei quod iniustum est. Creator autem quomodo alie-
nus erat pharisaeis, proprius deus Iudaicae gentis? Si ergo haec
non cadunt in creatorem, sed in mammonam, Quis vobis credet
quod verius est? et, Quis vobis dabit quod meum est? non potest
quasi alius dixisse de alterius dei gratia. [5] Tunc enim videretur ita
dixisse, si eos in creatorem, non in mammonam, infideles notando
per creatoris mentionem distinctiones fecisset dei alterius, non
commissuri suam veritatem infidelibus creatoris: quomodo⁴ tunc
alterius videri potest, si non ad hoc proponatur ut a re de qua

33. ² observandus R³: non observandus MR¹: homini observandus Kroy. (forsan
recte)     ³ non invitus secludendum putabam: et dominum et non secl. Kroy.:
quem deum sine alio cognomine posuit Corssen     ⁴ quomodo R³ edd.:
quoniam MR¹: interrogandi signum post separetur sustuli, attamen adhuc aliquid
corruptelae latet

agitur separetur. [6] Si autem et iustificantes se coram hominibus
pharisaei spem mercedis in homine ponebant, illo eos sensu incre-
pabat quo et propheta Hieremias: Miser homo, qui spem habet
in homine. Si et adicit, Scit autem deus corda vestra, illius dei
vim commemorabat qui lucernam se pronuntiabat, scrutantem
renes et corda. Si superbiam tangit, Quod elatum est apud ho-
mines perosum est deo, Esaiam ponit ante oculos: Dies enim
domini sabaoth, in omnem contumeliosum et superbum, in
omnem sublimem et elatum, et humiliabuntur. [7] Possum iam col-
ligere cur tanto aevo deus Marcionis fuerit in occulto. Expecta-
bat, opinor, donec haec omnia disceret a creatore. Didicit ergo
usque ad Ioannis tempora, atque ita exinde processit annuntiare
regnum dei, dicens, Lex et prophetae usque ad Ioannem, ex quo
regnum dei annuntiatur. [8] Quasi non et nos limitein quendam
agnoscamus Ioannem constitutum inter vetera et nova, ad quem
desineret Iudaismus et a quo inciperet Christianismus, non tamen
ut ab alia virtute facta sit sedatio legis et prophetarum, et initiatio
evangelii in quo est dei regnum, Christus ipse. Nam et si probavi-
mus et vetera transitura et nova successura praedicari a creatore,
si et Ioannes antecursor et praeparator ostenditur viarum domini
evangelium superducturi et regnum dei promulgaturi, et ex hoc
iam quod Ioannes venit ipse erit Christus qui Ioannem erat sub-
secuturus ut antecursorem, et si desierunt vetera et coeperunt nova
interstite Ioanne, non erit mirum quod ex dispositione est crea-
toris, ut undeunde⁵ magis probetur quam ex legis et prophetaram
in Ioannem occasu et exinde ortu regnum dei. [9] Transeat igitur
caelum et terra citius, sicut et lex et prophetae, quam unus apex
verborum domini. Verbum enim, inquit Esaias, dei nostri manet
in aevum. Nam quoniam in Esaia iam tunc Christus, sermo sci-
licet et spiritus creatoris, Ioannem praedicarat, vocem clamantis

33. ⁵ undeunde Lat.: unde MR: aliunde Rig.

33. ^a Jer. 17:5    ^b Jer. 17: 10; 20: 12     ^c Isa. 2: 12     ^d cf. Luke 21: 33
^e Isa. 40: 8

in deserto, Parate⁶ viam domini, in hoc venturum ut legis et pro-
phetarum ordo exinde cessaret, per adimpletionem non per
destructionem, et regnum dei a Christo annuntiaretur, ideo sub-
texuit facilius elementa transitura quam verba sua, confirmans
hoc quoque quod de Ioanne dixerat non praeterisse.

34. [1] Sed Christus divortium prohibet dicens, Qui dimiserit uxorem
suam et aliam duxerit, adulterium committit;¹ qui dimissam a
viro duxerit, aeque adulter est. Ut sic quoque prohibeat divortium,
illicitum facit repudiatae matrimonium. Moyses vero pennittit
repudium in Deuteronomio: Si sumserit quis uxorem, et habi-
taverit cum ea, et evenerit non invenire eam apud eum gratiam,
eo quod inventum sit in illa impudicum negotium, scribet libellum
repudii et dabit in manu eius, et dimittet illam de domo sua.
Vides diversitatcm legis et evangelii, Moysi et Christi? [2] Plane. Non
enim recepisti illud quoque evangelium eiusdem veritatis et
eiusdem Christi, in quo prohibens divortium propriam quae-
stionem eius absolvit: Moyses propter duritiam cordis vestri prae-
cepit libellum repudii dare; a primordio autcm non fuit sic; quia
scilicet qui marem et feminam fecerat, Erunt duo, dixerat, in
carne una: quod deus itaque iunxit, homo disiunxerit? [3] Hoc enim
responso et Moysi constitutionem protexit, ut sui, et creatoris
institutionem direxit, ut Christus ipsius. Sed quatenus ex his
revincendus es quae recepisti, sic tibi occurram ac si meus Chri-
stus. Nonne et ipse prohibens divortium, et patrem tamen gestans²
eum qui marem et feminam iunxit, excusaverit potius quam de-
struxerit Moysi constitutionem? Sed ecce sic tuus sit iste Christus
contrarium docens Moysi et creatori, ut, si non contrarium osten-
dero, meus sit. [4] Dico enim illum condicionaliter nunc fecisse
divortii prohibitionem, si ideo quis dimittat uxorem ut aliam

33. ⁶ Parate M: parare R edd,
34. ¹ committit Oeh.: committet MR: commisit Pam.    ² gestans MR:
testans Lat.

33. ^f Isa. 40: 3         34. ^a Deut. 24: 1 sqq.     ^b Matt. 19: 8     ^c Matt. 19: 5

ducat. Qui dimiserit, inquit, uxorem et aliam duxerit, adulterium
commisit, et qui a marito dimissam duxerit, aeque adulter est,
ex eadem utique causa dimissam qua non licet dimitti, ut alia
ducatur; illicite enim dimissam pro indimissa ducens adulter est.
[5] Manet enim matrimonium quod non rite diremptum est; manente
matrimonio nubere adulterium est. Ita si condicionaliter prohibuit
dimittere uxorem, non in totum prohibuit, et quod non prohi-
buit in totum, permisit alias, ubi³ causa cessat ob quam prohibuit.
Et iam non contrarium Moysi docet, cuius praeceptum alicubi
conservat, nondum dico confirmat. Aut si omnino negas permitti
divortium a Christo, quomodo tu nuptias dirimis, nec coniungens
marem et feminam, nec alibi coniunctos ad sacramentum bapti-
smatis et eucharistiae admittens nisi inter se coniuraverint adversus
fructum nuptiarum, ut adversus ipsum creatorem? Certe quid
facit apud te maritus si uxor eius commiserit adulterium? Habe-
bitne illam? Scilicet⁴ nec tuum apostolum sinere coniungi prosti-
tutae membra Christi. [6] Habet itaque et Christum assertorem
iustitia divortii. Iam hinc confirmatur ab illo Moyses, ex eodem
titulo prohibens repudium quo et Christus, nisi⁵ inventum fuerit in
muliere negotium impudicum. Nam et in evangelio Matthaei,
Qui dimiserit, inquit, uxorem suam praeter causam adulterii,
facit eam adulterari. Aeque adulter censetur et ille qui dimissam
a viro duxerit. Ceterum praeter ex causa adulterii nec creator
disiungit, quod ipse scilicet coniunxit, eodem alibi Moyse consti-
tuente eum qui ex compressione matrimonium fecerat non posse
dimittere uxorem in omne tempus. [7] Quodsi ex violentia coactum
matrimonium stabit, quanto magis ex convenientia voluntarium?
sicut et prophetiae auctoritate, Uxorem iuventutis tuae non

34. ³ alias ubi Rig.: alia subici MR¹: aliud est ubi R^{3     4} Scilicet Oeh.:
sed MR: scis Iun.     ⁵ nisi scribebam: si libri et edd.

34. ^d cf. 1 Cor. 6: 15     ^e Matt. 5: 32     ^f cf. Deut. 22: 28

dimittes. Habes itaque Christum ultro vestigia ubique creatoris
ineuntem tam in permittendo repudio quam in prohibendo.
Habes etiam nuptiarum, quoquo velis latere, prospectorem, quas
nec separari vult prohibendo repudium, nec cum macula haberi
tunc permittendo divortium. Erubesce non coniungens quos tuus
quoque Christus coniunxit. Erubesce etiam disiungens sine eo
merito quo disiungi voluit et tuus Christus. [8] Debeo nunc et illud
ostendere unde hanc sententiam deduxerit dominus quove di-
rexerit. Ita enim plenius constabit eum non ad Moysen destruen-
dum spectasse per repudii propositionem subito interpositam,
quia nec subito interposita est, habens radicem ex eadem Ioannis
mentione. Ioannes enim retundens Herodem quod adversus legem
uxorem fratris sui defuncti duxisset, habentis filiam ex illa (non
alias hoc permittente, immo et praecipiente lege, quam si frater
illiberis⁶ decesserit, ut a fratre ipsius et ex costa ipsius supparetur
semen illi), coniectus in carcerem fuerat ab eodem Herode, post-
modum et occisus. [9] Facta igitur mentione Ioannis dominus, et
utique successus exitus eius, illicitorum matrimoniorum et adulterii
figura iaculatus est in Herodem, adulterum pronuntians etiam
qui dimissam a viro duxerit, quo magis impietatem Herodis
oneraret, qui non minus morte quam repudio dimissam a viro
duxerat, et hoc fratre habente ex illa filiam, et vel eo nomine
illicite, ex libidinis non ex legis instinctu, ac propterea propheten
quoque assertorem legis occiderat. [10] Hoc mihi disseruisse proficiet
etiam ad subsequens argumentum divitis apud inferos dolentis
et pauperis in sinu Abrahae requiescentis. Nam et illud, quantum
ad scripturae superficiem, subito propositum est, quantum ad
intentionem sensus, et ipsum cohaeret mentioni Ioannis male
tractati et suggillati Herodis male maritati, utriusque exitum
deformans, Herodis tormenta et Ioannis refrigeria, ut iam audiret

34. ⁶ illiberis R³: illecebris MR¹

34. ^g Mal. 2: 15

Herodes, Habent illic Moysen et prophetas, illos audiant. [11] Sed
Marcion aliorsum cogit, scilicet ut utramque mercedem creatoris
sive tormenti sive refrigerii apud inferos determinet eis positam
qui legi et prophetis obedierint, Christi vero et dei sui caelestem
definiat sinum et portum. Respondebimus ad haec, ipsa scriptura
revincente oculos eius, quae ab inferis⁷ discernit Abrahae sinum
pauperi. Aliud enim inferi, ut puto, aliud quoque Abrahae sinus.
Nam et magnum ait intercidere⁸ regiones istas profundum et
transitum utrinque prohibere. [12] Sed nec allevasset dives oculos,
et quidem de longinquo, nisi in superiora, et de altitudinis lon-
ginquo per immensam illam distantiam sublimitatis et profundi-
tatis. Unde apparet sapienti cuique, qui aliquando Elysios
audierit, esse aliquam localem determinationem quae sinus dicta
sit Abrahae ad recipiendas animas filiorum eius, etiam ex nationi-
bus, patris scilicet multarum nationum in Abrahae censum
deputandarum, et ex eadem fide qua et Abraham deo credidit,
nullo sub iugo legis nec in signo circumcisionis. [13] Eam itaque
regionem sinum dico Abrahae, etsi non caelestem, sublimiorem
tamen inferis, interim refrigerium praebituram animabus iusto-
rum, donec consummatio rerum resurrectionem omnium pleni-
tudine mercedis expungat, tunc apparitura caelesti promissione,
quam Marcion suo⁹ vindicat, quasi non a creatore promulgatam.
[14] Ad quam ascensum suum Christus aedificat in caelum, secundum
Amos,¹⁰ utique suis, ubi est et locus aeternus, de quo Esaias: Quis
annuntiabit vobis locum aeternum, nisi scilicet Christus incedens
in iustitia, loquens viam rectam, odio habens iniustitiam et ini-
quitatem? Quodsi aeternus locus repromittitur et ascensus in
caelum aedificatur a creatore, promittente etiam semen Abrahae
velut stellas caeli futurum, utique ob caelestem promissionem,
salva ea promissione cur non capiat sinum Abrahae dici temporale
aliquod animarum fidelium receptaculum in quo iam delinietur

34. ⁷ ab inferis Pam.: ad inferos MR     ⁸ intercidere MR¹: intercedere R³:
interscindere Corssen     ⁹ suo Christo voluit Ciacconius: suo deo Kroy.
¹⁰ Amos Pam.: Osee MR, et forsitan ipse scriptor

34. ^h cf. Rom. 4: 11     ⁱ Amos 9: 6 LXX     ^j Isa. 33: 14 sq. LXX

futuri imago ac candida quaedam utriusque iudicii prospiciatur?
[15] admonens quoque vos haereticos, dum in vita estis, Moysen et
prophetas unum deum praedicantes creatorem, et unum Chri-
stum praedicantes eius, et utrumque iudicium poenae et salutis
aeternae apud unicum deum positum, qui occidat et vivificet.
Immo, inquit, nostri dei monela de caelo non Moysen et pro-
phetas iussit audiri, sed Christum: Hunc audite. Merito. Tunc
enim apostoli satis iam audierant Moysen et prophetas, qui secuti
erant Christum, credendo Moysi et prophetis. [16] Nec enim accepisset
Petrus dicere, Tu es Christus, antequam audisset et credidisset
Moysi et prophetis, a quibus solis adhuc Christus annuntiaba-
tur. Haec igitur fides eorum meruerat ut etiam voce caelesti
confirmaretur, iubente illum audiri quem agnoverant evangeli-
zantem pacem, evangelizantem bona, annuntiantem locum aeter-
num, aedificantem illis ascensum suum in caelum. [17] Apud inferos
autem de eis dictum est: Habent illic Moysen et prophetas, audiant
illos, qui non credebant, vel qui nec omnino sic credebant, esse
post mortem superbiae divitiarum et gloriae deliciarum supplicia
annuntiata a Moyse et prophetis, decreta autem ab eo deo qui de
thronis deponit dynastas, et de sterquilinis elevat inopes. Ita cum
utrinque pronuntiationis diversitas competat creatori, non erit
divinitatum statuenda distantia, sed ipsarum materiaram.

35. [1] Conversus ibidem ad discipulos Vae dicit auctori scanda-
lorum, expedisse ei si natus non fuisset, aut si molino saxo ad
collum deligato praecipitatus esset in profundum, quam unum
ex illis modicis utique discipulis eius scandalizasset. Aestima
quale supplicium comminetur illi. Nec enim alius ulciscetur
scandalum discipulorum eius. [2] Agnosce igitur et iudicem et illo

34. ^k Luke 9: 35    ^l Luke 9: 20     ^m cf. Isa. 52: 7    ⁿ cf. Amos 9: 6
^o cf. 1 Sam. 2: 8    35. ^a cf. Matt. 26: 24

affectu pronuntiantem de cura suorum quo et creator retro: Qui
tetigerit vos, ac si pupillam oculi mei tangat. Idem sensus eiusdem
est. Peccantem fratrem iubet corripi; quod qui non fecerit, utique
deliquit, aut ex odio volens fratrem in delicto perseverare, aut ex
acceptione personae parcens ei, habens Leviticum: Non odies
fratrem tuum in animo tuo, traductione traduces¹ proximum
tuum, utique et fratrem, et non sumes propter illum delictum.
[3] Nec mirum si ita docet qui pecora quoque fratris tui, si errantia in
via inveneris, prohibet despicias quominus ea reducas fratri,
nedum ipsum sibi. Sed et veniam des fratri in te delinquenti
iubet, etiam septies. Parum plane. Plus est enim apud creatorem,
qui nec modum statuit, in infinitum pronuntians fratris malitiae
memor ne sis, nec petenti eam praestes mandat sed et non petenti.
Non enim dones offensam vult, sed obliviscaris. [4] Lex leprosorum
quantae sit interpretationis erga species ipsius vitii et inspecta-
tionis summi sacerdotis nostrum erit scire, Marcionis morositatem
legis opponere, ut et hic Christum aemulum eius affirmet, prae-
venientem sollemnia legis etiam in curatione decem leprosorum,
quos tantummodo ire iussos ut se ostenderent sacerdotibus, in
itinere purgavit, sine tactu iam et sine verbo, tacita potestate et
sola voluntate; [5] quasi necesse sit semel remediatore languorum et
vitiorum annuntiato Christo et de effectibus probato, de qualitati-
bus curationum retractari, aut creatorem in Christo ad legem
provocari, si quid aliter quam lege distinxit ipse perfecit; cum
aliter utique dominus per semetipsum operetur sive per filium,
aliter per prophetas famulos suos, maxime documenta virtutis et
potestatis, quae ut clariora et validiora, qua propria, distare a

35. ¹ traduces M: non traduces R

35. ^b Zech. 2: 8    ^c Lev. 19: 17     ^d cf. Exod. 23: 4     ^e cf. Lev. 19: 18
^f cf. Lev. 13, 14

vicariis fas est. Sed eiusmodi et alibi iam dicta sunt in documento
superiore. [6] Nunc etsi praefatus est multos tunc fuisse leprosos apud
Israelem in diebus Helisaei prophetae et neminem eorum purga-
tum nisi Naaman Syrum, non utique et numerus faciet ad differen-
tiam deorum, in destructionem creatoris unum remediantis et
praelationem eius qui decem emundarit. Quis enim dubitabit
plures potuisse curari ab eo qui unum curasset quam ab illo
decem qui nunquam retro unum? [7] Sed hac cum maxime pronun-
tiatione diffidentiam Israelis vel superbiam pulsat, quod cum
multi essent illic leprosi et prophetes non deesset, etiam edito
documento nemo decucurrisset ad deum operantem in prophetis.
Igitur quoniam ipse erat authenticus pontifex dei patris, inspexit
illos secundum legis arcanum, significantis Christum esse verum
disceptatorem et elimatorem humanarum macularum. Sed et
quod in manifesto fuit legis praecepit, Ite, ostendite vos sacer-
dotibus. Cur, si illos ante erat emundaturus? An quasi legis illusor,
ut in itinere curatis ostenderet nihil esse legem cum ipsis sacer-
dotibus? [8] Et utique viderit, si cui tam opiniosus videbitur Christus.
Immo digniora sunt interpretanda et fidei iustiora: ideo illos
remediatos, qua secundum legem iussi abire ad sacerdotes
obaudierant; neque enim credibile est emeruisse medicinam a
destructore legis observatores² legis. Sed cur pristino leproso nihil
tale praecepit? Quia nec Helisaeus Syro Naaman; et tamen non
idcirco non erat creatoris. Satis respondi; sed qui credidit,
intellegit etiam altius aliquid. [9] Disce igitur et causas. In Samariae
regionibus res agebatur, unde erat et unus interim ex leprosis.
Samaria autem desciverat ab Israele, habens schisma illud ex
novem tribubus, quas avulsas per Achiam prophetam collocaverat

35. ² observatores R³: obsecratores MR¹

35. ^g cf. Luke 4: 27

apud Samariam Hieroboam. Sed et alias semper sibi placentes
erant Samaritani de montibus et puteis patrum, sicut in evangelio
Ioannis Samaritana illa in colloquio domini apud puteum: Nae
tu maior sis, [10] et cetera; et rursus: Patres nostri in isto monte
adoraverunt, et vos dicitis quia Hierosolymis oportet adorare.
Itaque qui et per Amos³ Vae dixerit eis qui confident in monte
Samariae, iam et ipsam restituere dignatus de industria iubet
ostendere se sacerdotibus, utique qui non erant nisi ubi et tem-
plum, subiciens Samaritam Iudaeo, quoniam ex Iudaeis salus,
licet Israelitae et Samaritae. Tota enim promissio tribui Iudae
Christus fuit; ut scirent Hierosolymis esse et sacerdotes et tem-
plum et matricem religionis et fontem, non puteum, salutis. [11] Et
ideo, ut vidit agnovisse legem illos Hierosolymis expungendam,
ex fide iam iustificandos sine legis ordine remediavit. Unde et
unum illum solutum ex decem memorem divinae gratiae Samari-
ten miratus, non mandat offerre munus ex lege, quia satis iam
obtulerat gloriam deo reddens, hoc et domino volente interpretari
legem. Et tamen cui deo gratiam reddidit Samarites, quando
nec Israelites alium deum usque adhuc didicisset? Cui alii quam
cui omnes remediati retro a Christo? Et ideo, Fides tua te sal-
vum fecit, audiit, quia intellexerat veram se deo omnipotenti ob-
lationem, gratiarum scilicet actionem, apud verum templum et
verum pontificem eius Christum facere debere. [12] Sed nec pharisaei
possunt videri de alterius dei regno consuluisse dominum quando
venturum sit, quamdiu alius a Christo editus deus non erat, nec
ille de alterius regno respondisse quam de cuius consulebatur. Non
venit, inquit, regnum dei cum observatione, nec dicunt, Ecce
hic, ecce illic: ecce enim regnum dei intra vos est. Quis non ita
interpretabitur: Intra vos est, id est in manu, in potestate vestra,

35. ³ Amos Pam.: Esaiam MR

35. ^h John 4: 12, 20     ⁱ Amos 6: 1

si audiatis, si faciatis dei praeceptum? [13] Quodsi in praecepto est dei
regnum, propone igitur contra, secundum nostras antitheses,
Moysen, et una sententia est. Praeceptum, inquit, excelsum non
est, nec longe a te. Non est in caelo, ut dicas, Quis ascendet in
caelum et deponet nobis illud, et auditum illud facieraus? nec
ultra mare est, ut dicas, Quis transfretabit et sumet illud nobis,
et auditum illud faciemus? Prope te est verbum, in ore tuo, et
in corde tuo, et in manibus tuis facere illud. Hoc erit, Non hic,
nec illic; ecce enim intra vos est regnum dei. [14] Et ne argumentetur
audacia haeretica de regno creatoris, de quo consulebatur, non
de suo, respondisse eis dominum, sequentia obsistunt. Dicens
enim filium hominis ante multa pati et reprobari oportere, ante
adventum suum, in quo et regnum substantialiter revelabitur,
suum ostendit et regnum de quo responderat, quod passiones et
reprobationes ipsius expectabat. Reprobari autem habens, et
postea agnosci et assumi et extolli, etiam ipsum verbum reprobari
inde decerpsit ubi in lapidis aenigmate utraque revelatio eius
apud David canebatur, prima recusabilis, secunda honorabilis.
[15] Lapis, inquit, quem reprobaverunt aedificantes, iste factus est in
caput anguli: a domino factum est hoc. Vanum enim, si credidi-
mus deum de contumelia aut gloria scilicet⁴ alicuius praedicasse,
ut non eum portenderet quem et in lapidis et in petrae et in
montis figura portenderat. Sed si de suo loquitur adventu, cur
eum diebus Noe et Loth comparat tetris et atrocibus, deus et
lenis et mitis? Cur admonet meminisse uxoris Loth, quae prae-
ceptum creatoris non impune contempsit, si non cum iudicio
venit vindicandorum praeceptorum suorum? [16] Etiam si vindicat
ut ille, si iudicat me, non debuit per eius documenta formare
quem destruit, ne ille me formare videatur. Si vero et hic non de
suo loquitur adventu sed de Iudaei Christi, expectemus etiam
nunc ne quid de suo praedicet, illum⁵ interim esse credentes quem
omni loco praedicat.

35. ⁴ scilicet libri et edd.: silicis Kroy. (quod multum arridet)     ⁵ ill<ius ill>um
Kroy. (forsan recte)

35. ^j Deut. 30: 11 sqq.     ^k Ps. 118: 22

36. [1] Nam et orandi perseverantiam et instantiam mandans
parabolam iudicis ponit coacti audire viduam instantia et per-
severantia interpellationum eius. Ergo iudicem deum ostendit
orandum, non se, si non ipse est iudex. Sed subiunxit facturum
deum vindictam electorum suorum. Si ergo ipse erit iudex qui et
vindex, creatorem ergo meliorem deum probavit, quem electo-
rum suorum clamantium ad eum die et nocte vindicem ostendit.
Et tamen cum templum creatoris inducit, et duos adorantes
diversa mente describit, pharisaeum in superbia, publicanum in
humilitate, ideoque alterum reprobatum, alterum iustificatum
descendisse, utique docendo qua disciplina sit orandum, eum et
hic orandum constituit a quo relaturi essent eam orandi disci-
plinam, sive reprobatricem superbiae sive iustificatricem humili-
tatis. [2] Alterius dei nec templum nec oratores nec iudicium invenio
penes Christum, nisi creatoris. Illum iubet adorare in humilitate,
ut allevatorem humilium, non in superbia, ut destructorem super-
borum. Quem alium adorandum mihi ostendit? qua disciplina?
qua spe? Neminem, opinor. Nam et quam docuit orationem,
creatori probavimus convenire. Aliud est si etiam adorari, qua
deus optimus et ultro bonus, non vult. [3] Sed quis optimus, nisi unus,
inquit, deus? Non quasi ex duobus diis unum optimum ostenderit,
sed unum esse optimum deum solum, qui sic unus sit optimus
qua solus deus. Et utique optimus, qui pluit super iustos et
iniustos, et solem suum oriri facit super bonos et malos, sustinens
et alens et iuvans etiam Marcionitas. [4] Denique interrogatus ab
illo quodam, Praeceptor optime, quid faciens vitam aeternam
possidebo? de praeceptis creatoris an ea sciret, id est faceret,
expostulavit, ad contestandum praeceptis creatoris vitam acquiri
sempiternam: cumque ille principaliora quaeque affirmasset
observasse se ab adulescentia, Unum, inquit, tibi deest: omnia,

36. ^a cf. Matt. 5: 45

quaecunque habes, vcnde et da pauperibus, et habebis thesaurum
in caelo, et veni, sequere me. [5] Age, Marcion, omnesque iam com-
miserones et coodibiles eius haeretici, quid audebitis dicere?
Resciditne Christus priora praecepta, non occidendi, non adul-
terandi, non furandi, non falsum testandi, diligendi patrem et
matrem? an et illa servavit et quod deerat adiecit? Quamquam
et hoc praeceptum largitionis in egenos ubique diffusum sit in
lege et prophetis, uti gloriosissimus ille observator praeceptorum
pecuniam multo cariorem habiturus traduceretur. [6] Salvum est
igitur et hoc in evangelio: Non veni dissolvere legem et prophetas,
sed potius adimplere. Simul et cetera dubitatione liberavit, mani-
festando unius esse et dei nomen et optimi, et vitam aeternam et
thesaurum in caelo, et semetipsum, cuius praecepta supplendo
et conservavit et auxit, secundum Michaeam quoque hoc loco
recognoscendus, dicentem, Si annuntiavit tibi, homo, quid bo-
num, aut quid a te dominus exquirit quam facere iudicium, dili-
gere misericordiam, et paratum esse sequi dominum deum tuum?
[7] Et homo enim Christus annuntians quid sit bonum; scientiam
legis: Praecepta, inquit, scis; facere iudicium: Vende, inquit, quae
habes; diligere misericordiam: Et da, inquit, egenis; paratum
esse ire cum domino: Et veni, inquit, sequere me. [8] Tam distincta
fuit a primordio Iudaea gens per tribus et populos et familias et
domos, ut nemo facile ignorari de genere potuisset, vel de recenti-
bus Augustianis censibus, adhuc tunc fortasse pendentibus. Iesus
autem Marcionis (et natus non dubitaretur qui homo videbatur)
utique, qua non natus, nullam potuerat generis sui in publico
habuisse notitiam, sed erat unus aliqui deputandus ex iis qui
quoquo modo ignoti habebantur. [9] Cum igitur praetereuntem illum
caecus audisset, cur exclamavit, Iesu, fili David, miserere mei!
nisi quia filius David, id est ex familia David, non temere de-
putabatur per matrem et fratres, qui aliquando ex notitia utique

36. ^b Matt. 5:17     ^c Mic. 6:8

annuntiati ei fuerant? Sed antecedentes increpabant caecum, uti
taceret. Merito, quoniam quidem vociferabatur, non quia de
David filio mentiebatur. Aut doce increpantes illos scisse quod
Iesus non esset filius David, ut idcirco silentium caeco indixisse
credantur. [10] Sed et si doceres, facilius illos ignorasse praesumeret¹
quam dominum falsam in se praedicationem sustinere potuisse.
Sed patiens dominus. Non tamen confirmator erroris, immo
etiam detector creatoris, ut non prius hanc caecitatem hominis
illius enubilasset, ne ultra Iesum filium David existimaret. Atquin
ne patientiam eius infamaretis, nec ullam rationem dissimula-
tionis illi affigeretis, nec filium David negaretis, manifestissime
confirmavit caeci praedicationem et ipsa remuneratione medicinae
et testimonio fidei. Fides, inquit, tua te salvum fecit. [11] Quid vis
caecum credidisse? Ab illo deo descendisse Iesum ad deiectionem²
creatoris, ad destructionem legis et prophetarum? non illum esse
qui ex radice Iesse et ex fructu lumborum David destinabatur,
caecorum quoque remunerator? Sed nondum, puto, eiusmodi
tunc caeci erant qualis Marcion, ut haec fuerit caeci illius fides
qua crediderit in voce, Iesu fili David. [12] Qui hoc se et cognovit et
cognosci ab omnibus voluit, fidem hominis etsi melius oculatam,
etsi veri luminis compotem, exteriore quoque visione donavit, ut
et nos regulam simulque mercedem fidei disceremus. Qui vult
videre Iesum, David filium credat per virginis censum. Qui non
ita credet, non audiet ab illo, Fides tua te salvum fecit, atque ita
caecus remanebit, ruens in antithesim, ruentem et ipsam anti-
thesim. Sic enim caecus caecum deducere solet. [13] Nam si aliquando
Davidem in recuperatione Sionis offenderant caeci resistentes

36. ¹ praesumeret MR¹: praesumeretur R³: praesumeres Kroy.     ² de-
iectionem Urs.: detectionem MR edd.

36. ^d cf. Ps. 86: 15     ^e cf. 2 Sam. 5: 6 sqq.

quominus admitteretur (in figuram populi proinde caeci, non
admissuri quandoque Christum filium David), ideo Christus ex
diverso caeco subvenit, ut hinc se ostenderet non esse filium David,
ut³ ex animi diversitate bonus caecis, quos ille iusserat caedi. Et
cur fidei et quidem⁴ pravae praestitisse se dixit? Atquin et hoc
filius David, antithesim de suo retundam.⁵ [14] Nam et qui David
offenderant, caeci; nunc vero eiusdem carnis homo supplicem se
obtulerat filio David. Idcirco ei satisfacienti quodammodo placa-
tus filius David restituit lumina, cum testimonio fidei, qua hoc
ipsum crediderat, exorandum sibi esse filium David. Et tamen
David audacia hominum, puto, offenderit, non valetudo.

37. [1] Consequitur et Zachaei domus salutem. Quo merito? Num-
quid vel ille crediderat Christum a Marcione venisse? Atquin
adhuc in auribus erat omnium vox illa caeci, Miserere mei, Iesu
fili David, et omnis populus laudes referebat deo, non Marcionis,
sed David. Enimvero Zachaeus etsi allophylus, fortasse tamen
aliqua notitia scripturarum ex commercio Iudaico afflatus, plus
est autem <si> et ignorans¹ Esaiam praecepta eius impleverat.
Confringito, inquit, panem tuum esurienti, et non habentes
tectum in domum tuam inducito: hoc cum maxime agebat, ex-
ceptum domo sua pascens dominum. Et nudum si videris, con-
tegito: hoc cum maxime promittebat, in omnia misericordiae
opera dimidium substantiae offerens, dissolvens violentiorum con-
tractuum obnexus et dimittens conflictatos in laxamentum, et
omnem conscriptionem iniquam dissipans, dicendo, Et si cui
quid per calumniam eripui, quadruplum reddo. Itaque dominus,
Hodie, inquit, salus huic domui. [2] Testimonium dixit salutaria esse
quae praeceperat prophetes creatoris. Cum vero dicit, Venit

36. ³ ut Oeh.: et MR     ⁴ et quidem libri omnes: equidem Oeh. (sine causa)
⁵ retundam scribebam: retundendam libri et edd.
37. ¹ <si> et ignorans R³ mg.

37. ^a Luke 18: 38, 43     ^b Isa. 58: 7

enim filius hominis salvum facere quod periit, iam non contendo
eum venisse ut salvum faceret quod perierat, cuius fuerat et cui
perierat quod salvum venerat facere, sed in alterius quaestionis
gradum dirigo. De homine agi nulla dubitatio est. [3] Hic cum ex
duabus substantiis constet, ex corpore et anima, quaerendum est
ex qua substantiae specie periisse videatur. Si ex corpore, ergo
corpus perierat, anima non. Quod perierat, salvum facit filius
hominis: habet igitur et caro salutem. Si ex anima perierat, ani-
mae perditio saluti destinatur: caro, quae non periit, salva est.
Si totus homo perierat ex utraque substantia, totus homo salvus
fiat necesse est, et elisa est sententia haereticomm negantium
carnis salutem. Iam et Christus creatoris confirmatur, qui secun-
dum creatorem totius hominis salutem pollicebatur. [4] Servorum
quoque parabola, qui secundum rationem feneratae pecuniae
dominicae diiudicantur, iudicem ostendit deum,² etiam ex parte
severitatis, non tantum honorantem verum et auferentem quod
quis videatur habuisse. Aut si et hic creatorem finxerit austerum,
tollentem quod non posuerit et metentem quod non severit, hic
quoque me ille instruit cuius pecuniam ut fenerem edocet.

38. [1] Sciebat Christus baptisma Ioannis unde esset. Et cur quasi
nesciens interrogabat? Sciebat non responsuros sibi pharisaeos.
Et cur frustra interrogabat? An ut ex ore ipsorum iudicaret illos,
vel ex corde? Refer ergo et haec ad excusationem creatoris et ad
comparationem Christi, et considera iam quid secuturum esset si
quid pharisaei ad interrogationem renuntiassent. Puta illos renun-
tiasse humanum Ioannis baptisma, statim lapidibus elisi fuissent.
Existeret aliqui Marcion adversus Marcionem, qui diceret, O
deum optimum, o deum diversum a creatoris exemplis! sciens

37. ² deum <tuum> voluit Kroy.

praeceps ituros homines ipse illos in praerupium¹ imposuit. [2] Sic
enim et de creatore in arboris lege tractatur. Sed de caelis fuit
baptisma Ioannis. Et quare, inquit Christus, non credidistis ei?
Ergo qui credi voluerat Ioanni, increpaturus quod non credidis-
sent, eius erat cuius sacramentum Ioannes administrabat. Certe
nolentibus renuntiare quid saperent, cum et ipse vicem opponit,
Et ego non dico vobis in qua virtute haec facio, malum malo
reddidit. [3] Reddite quae Caesaris Caesari, et quae sunt dei deo.
Quae erunt dei? Quae similia sunt denario Caesaris; imago scilicet
et similitudo eius. Hominem igitur reddi iubet creatori, in cuius
imagine et similitudine et nomine et materia expressus est.
Quaerat sibi monetam deus Marcionis, Christus denarium homi-
nis suo Caesari iubet reddi, non alieno; nisi quod necesse est,² qui
suum denarium non habet. [4] Iusta et digna praescriptio est in
omni quaestione ad propositum interrogationis pertinere debere
sensum responsionis: ceterum aliud consulenti aliud respondere
dementis est. Quo magis absit a Christo quod ne homini quidem
convenit. Sadducaei, resurrectionis negatores, de ea habentes
interrogationem, proposuerant domino ex lege materiam mulieris
quae septem fratribus ex ordine defunctis secundum praeceptum
legale nupsisset, cuius viri deputanda esset in resurrectione. [5] Haec
fuit materia quaestionis, haec substantia consultationis. Ad hoc
respondisse Christum necesse est. Neminem timuit, ut quaestiones
aut declinasse videatur, aut per occasionem earum quod alias
palam non docebat subostendisse. Respondit igitur huius quidem
aevi filios nubere. Vides quam pertinenter ad causam. Quia de
aevo venturo quaerebatur, in quo neminem nubere definiturus
praestruxit hic quidem nubi ubi sit et mori. Quos vero dignatus

38. ¹ praerupium MR¹: praeruptum R^{3     2} necesse est <mutuetur ab alio>
Kroy. mg.

38. ^a cf. Gen. 3: 2

sit deus illius aevi possessione et resurrectione a mortuis, neque
nubere neque nubi, quia nec morituri iam sint, cum similes
angelorum fiant, dei et resurrectionis filii facti. [6] Cum igitur sensus
responsionis non ad aliud sit dirigendus quam ad propositum
interrogationis, si hoc sensu responsionis³ propositum absolvitur
interrogationis, non aliud responsio domini sapit quam quo
quaestio absolvitur. Habes et tempora permissarum et negatarum
nuptiarum, non ex sua propria sed ex resurrectionis quaestione.
Habes et ipsius resurrectionis confirmationem, et totum quod
sadducaei sciscitabantur, non de alio deo interrogantes, nec de
proprio nuptiarum iure quaerentes. [7] Quodsi ad ea facis respondere
Christum de quibus non est consultus, negas eum de quibus
interrogatus est respondere potuisse, sadducaeoram scilicet
sapientia captum. Ex abundanti nunc et post praescriptionem re-
tractabo adversus argumentationes cohaerentes. Nacti enim scri-
pturae textum ita in legendo decucurrerunt: Quos autem dignatus
est deus illius aevi. Illius aevi deo adiungunt,⁴ quo alium deum
faciant illius aevi; cum sic legi oporteat: Quos autem dignatus
est deus, ut facta hic distinctione post deum ad sequentia per-
tineat illius aevi, id est, quos dignatus sit deus illius aevi posses-
sione et resurrectione. [8] Non enim de deo, sed de statu illius aevi
consulebatur, cuius uxor futura esset post resurrectionem in illo
aevo. Sic et de ipsis nuptiis responsum subvertunt, ut, Filii huius
aevi nubunt et nubuntur, de hominibus dictum sit creatoris
nuptias permittentis, se autem, quos deus illius aevi, alter scilicet,
dignatus sit resurrectione, iam et hic non nubere, quia non sint

38.³ responsio Oeh. (typographi errore, ut videtur)    ⁴ Illius aevi deo adiun-
gunt R³: illius aevi om. MR¹

filii huius aevi; quando de nuptiis illius aevi consultus, non de
huius, eas negaverat de quibus consulebatur. [9] Itaque qui ipsam
vim et vocis et pronuntiationis et distinctionis exceperant, nihil
aliud senserunt quam quod ad materiam consultationis pertine-
bat. Atque adeo scribae, Magister, inquiunt, bene dixisti. Con-
firmaverat enim resurrectionem, formam eius edendo, adversus
sadducaeorum opinionem. Denique testimonium eorum qui ita
eum respondisse praesumpserant non recusavit. [10] Si autem scribae
Christum filium David existimabant, ipse autem David dominum
eum appellat, quid hoc ad Christum? Non David errorem scri-
barum obtundebat, sed honorem Christo David procurabat, quem
dominum Christum magis quam filium David confirmabat, quod
non congrueret destructori creatoris. At ex nostra parte quam
conveniens interpretatio! Nam qui olim a caeco illo filius David
fuerat invocatus, quod tunc reticuit, non habens in praesentia
scribas, nunc ultro coram eis de industria protulit, ut se, quem
caecus secundum scribarum doctrinam filium tantum David
praedicarat, dominum quoque eius ostenderet, remunerata qui-
dem fide caeci, qua filium David crediderat illum, pulsata vero
traditione scribarum, qua non et dominum eum norant. Quod-
cunque ad gloriam spectaret Christi creatoris, sic non alius tuere-
tur quam Christus creatoris.

39. [1] Olim constitit de nominum proprietate ei illam (competere)¹
qui prior et Christum suum in homines annuntiaret et Iesum
transnominaret. Constabit itaque et de impudentia eius qui mul-
tos dicat venturos in nomine ipsius, quod non sit ipsius, si non
Christus et Iesus creatoris est, ad quem proprietas nominum
pertinet, amplius et prohibeat eos recipi quoram et ipse par sit,
ut qui proinde in nomine venit alieno: si non ipsius erat a men-
dacio nominis praevenire discipulos, qui per proprietatem nominis

39. ¹ competere suppl. Urs.: ei illam libri: editores alia alii

possidebat veritatem eius. [2] Venient denique illi dicentes, Ego sum
Christus. Recipies eos, qui consimilem recepisti. Et hic enim in
nomine suo venit. Quid nunc, quod et ipse veniet nominum
dominus, Christus et Iesus creatoris? Reicies illum? Et quam
iniquum, quam iniustum et optimo deo indignum, ut non recipias
eum in nomine suo venientem, qui alium in nomine eius recepisti!
[3] Videamus et quae signa temporibus imponat. Bella, opinor, et
regnum super regnum, et gentem super gentem, et pestem, et
fames terraeque motus, et formidines, et prodigia de caelo, quae
omnia severo et atroci deo congruunt. Haec cum adicit etiam
oportere fieri, quem se praestat? destructorem an probatorcm
creatoris? Cuius dispositiones confirmat impleri oportere, quas
ut optimus tam tristes quam atroces abstulisset potius quam
constituisset, si non ipsius fuissent. [4] Ante haec autem persecutiones
eis praedicat et passiones venturas, in martyrium utique et in
salutem. Accipe praedicatum in Zacharia: Dominus, inquit,
omnipotens proteget eos, et consument illos et lapidabunt lapidi-
bus fundae et bibent sanguinem illorum velut vinum et replebunt
pateras quasi altaris, et salvos eos faciet dominus illo die velut
oves, populum suum, quia lapides sancti volutant. [5] Et ne putes
haec in passiones praedicari, quae illos tot bellorum nomine ab
allophylis manebant, respice ad species. Nemo in praedicatione
bellorum legitimis armis debellandorum lapidationem enumerat
popularibus coetibus magis et inermi tumultui familiarem. Nemo
tanta in bello sanguinis flumina paterarum capacitate metitur,
aut unius altaris cruentationi adaequat. Nemo oves appellat eos
qui in bello armati et ipsi ex eadem feritate certantes cadunt, sed
qui in sua proprietate atque patientia dedentes potius semetipsos
quam vindicantes trucidantur. [6] Denique, Quia lapides, inquit,
sancti volutant, non quia milites pugnant. Lapides enim sunt et

39. ^a Matt. 24: 5     ^b Zech. 9: 15 sq.

fundamenta, super quae nos aedificamur, extructi, secundum
Paulum, super fundamentum apostolorum, qui lapides sancti
oppositi omnium offensui volutabant. Et hic igitur ipse vetat
cogitari quid responderi oporteat apud tribunalia, qui et Balaam
quod non cogitaverat, immo contra quam cogitaverat, suggessit,
et Moysi causato linguae tarditatem os repromisit. Et sapientiam
ipsam, cui nemo resisteret, per Esaiam demonstravit: Hic dicet,
Ego dei sum, et clamabit in nomine Iacob, et alius inscribetur in
nomine Israelis. [7] Quid enim sapientius et incontradicibilius con-
fessione simplici et exserta in martyris nomine cum deo invale-
scentis, quod est interpretatio Israelis? Nec mirum si is cohibuit
praecogitationem qui et ipse a patre excepit pronuntiandi tem-
pestive subministrationem: Dominus mihi dat linguam disciplinae,
quando debeam proferre sermonem; nisi Marcion Christum non
subiectum patri infert. [8] A proximis quoque persecutiones, et
nominis ex odio utique blasphemiam praedicatam, non debeo
rursus ostendere. Sed per tolerantiam, inquit, salvos facietis vos-
metipsos: de qua scilicet psalmus, Tolerantia, inquit, iustorum
non periet² in finem. Quia et alibi: Honorabilis mors iustorum;
ex tolerantia sine dubio, quia et Zacharias: Corona autem erit eis
qui toleraverint. [9] Sed ne audeas argumentari apostolos ut alterius
dei praecones a Iudaeis vexatos, memento prophetas quoque
eadem a Iudaeis passos, tamen non alterius dei apostolos fuisse
quam creatoris. Sed monstrato dehinc tempore excidii, cum³
coepisset vallari exercitibus Hierusalem, signa iam ultimi finis
enarrat, solis et lunae siderumque prodigia, et in terra angustias
nationum obstupescentium velut a sonitu maris fluctuantis, pro
expectatione imminentium orbi malorum. Quod et ipsae vires
caelorum concuti habeant, accipe Ioelem: Et dabo prodigia in
caelo, et in terra sanguinem et ignem et fumi vaporem: sol con-
vertetur in tenebras et in sanguinem luna, priusquam adveniat
dies magnus et illustris domini. Habes et Abacuc: Fluminibus

39. ² peribit maluit Rig.: sed Tibullus I. iv. 27 transiet scribere non dedignatus est
³ excidii, cum R³: excidium MR¹

39. ^c cf. Eph. 2: 20     ^d Num. 22-4     ^e cf. Exod. 4: 16     ^f lsa. 44: 5
^g Ps. 9: 18     ^h Ps. 116: 15     ⁱ Zech. 6: 14 LXX     ^j Joel 2: 30 sq.

disrumpetur terra, videbunt te et parturient populi: disperges
aquas gressu; dedit abyssus sonum suum, sublimitas timoris eius
elata est: sol et luna constitit in suo ordine, in lucem coruscationes
tuae ibunt, in fulgorem fulgur scutum tuum :⁴ in comminatione
tua diminues terram, et in indignatione tua depones nationes.
[10] Conveniunt, opinor, et domini pronuntiationes et prophetarum
de concussionibus mundi et orbis, elementorum et nationum.
Post haec quid dominus? Et tunc videbunt filium hominis veni-
entem de caelis cum plurima virtute. Cum autem haec fient,
erigetis vos, et levabitis capita, quoniam appropinquavit redem-
ptio vestra: in tempore scilicet regni, de quo subiecta erit ipsa
parabola. [11] Sic⁵ et vos cum videritis omnia haec fieri, scitote
appropinquasse regnum dei. Hic erit dies magnus domini et
illustris, venientis de caelis filii hominis, secundum Danielem:
Ecce cum caeli nubibus tanquam filius hominis adveniens, et
cetera; et data est illi regia potestas, quam in parabola postu-
laturus exierat, relicta pecunia servis qua⁶ feneraretur: et univer-
sae nationes, quas promiserat ei in psalmo pater: Postula de me,
et dabo tibi gentes haereditatem tuam: Et gloria omnis serviens
illi, et potestas eius aeterna quae non auferetur, et regnum eius
quod non corrumpetur, quia nec morientur in illo nec nubent,
sed erunt sicut angeli. [12] De eodem adventu filii hominis et fructu
eius apud Abacuc: Existi in salutem populi tui ad salvos faciendos
christos tuos; erecturos scilicet se et capita levaturos, in tempore
regni redemptos. Igitur cum et haec quae sunt promissionum
proinde conveniant sicut et illa quae sunt concussionum, ex
consonantia propheticarum et dominicarum pronuntiationum,
nullam hic poteris interstruere distinctionem, ut concussiones qui-
dem referas ad creatorem, saevitiae scilicet deum, quas nec sinere,
nedum expectare deberet deus optimus, promissiones vero deo
optimo deputes, quas creator ignorans illum non prophetasset. Aut
si suas prophetavit, non distantes a promissionibus Christi, par
erit in libertate⁷ optimo deo, nec plus videbitur a Christo tuo

39. ⁴ quaero an scribendum fuerit in fulgorem fulguris scuti tui (ei0j fe/ggoj a0straph~j
o3plwn sou)     ⁵ Sic R: si MF     ⁶ qua R: quae M     ⁷ liber<ali>tate
Kroy. (forsan recte)

39. ^k Hab. 3: 9 sqq. LXX     ^l Dan. 7:13sq.     ^m Ps. 2:8     ⁿ Hab. 3:13

repromitti quam a meo filio hominis. [13] Ipsum decursum scripturae
evangelicae ab interrogatione discipulorum usque ad parabolam
fici ita invenies contextu sensus filio hominis hinc atque illinc
adhaerere ut in illum compingat et tristia et laeta et concussiones
et promissiones, nec possis separare ab illo alteram partem. [14] Unius
enim filii hominis adventu constituto inter duos exitus concus-
sionum et promissionum necesse est ad unum pertineant filium
hominis et incommoda nationum et vota sanctorum, qui ita
positus est in medio ut communis exitibus ambobus, alterum con-
clusurus adventu suo, id est incommoda nationum, alterum in-
cipiens, id est vota sanctorum, ut, sive mei Christi concesseris
adventum filii hominis, quo mala imminentia ei deputes [15] quae
adventum eius antecedunt, cogaris etiam bona ei adscribere quae
ab adventu eius oriuntur, sive tui malueris, quo bona ei adscribas
quae ab adventu eius oriuntur, cogaris mala quoque ei deputare
quae adventum eius antecedunt. Tam enim mala cohaerent
adventui filii hominis antecedendo quam et bona subsequendo.
Quaere igitur quem ex duobus Christis constituas in persona
unius filii hominis in quam utraque dispositio referatur. Aut et
creatorem optimum aut et deum tuum asperum dedisti natura.
[16] In summa ipsius parabolae considera exemplum. Aspice ficum
et arbores omnes: cum fructum protulerint, intellegunt homines
aestatem appropinquasse; sic et vos cum videritis haec fieri,
scitote in proximo esse regnum dei. Si enim fructificationes arbu-
scularum signum aestivo tempori praestant, antecedendo illud,
proinde conflictationes orbis signum praenotant regni, prae-
cedendo illud. Omne autem signum eius est <cuius et>⁸ res cuius est
signum, et omni rei ab eo imponitur signum cuius est res. [17] Ita si
conflictationes signa sunt regni, sicut fructificationes aestatis, ergo
et regnum creatoris est, cuius conflictationes deputantur quae

39. ⁸ cuius et add. Urs.

signa sunt regni. Praemiserat oportere haec fieri tam atrocia,
tam dira, deus optimus, certe a prophetis et a lege praedicata;
adeo legem et prophetas non destruebat, cum quae praedicave-
rant confirmat perfici oportere. [18] Adhuc ingerit non transiturum
caelum ac terram, nisi omnia peragantur. Quaenam ista? Si
quae a creatore sunt, merito sustinebunt elementa domini sui
ordinem expungi; si quae a deo optimo, nescio an sustineat cae-
lum et terra perfici quae aemulus statuit. Hoc si patietur creator,
zelotes deus non est. Transeat age nunc terra et caelum; sic enim
dominus eorum destinavit: dum verbum eius maneat in aevum;
sic enim et Esaias praenuntiavit. Admoneantur et discipuli, ne
quando graventur corda eorum crapula et ebrietate et saeculari-
bus curis, et insistat eis repentinus dies ille velut laqueus, utique
oblitis deum ex plenitudine et cogitatione mundi. Moysi erit
admonitio. Adeo is liberabit a laqueo diei illius qui hanc admoni-
tionem retro intulit. [19] Erant et loca alia apud Hierusalem ad docen-
dum, erant et extra Hierusalem ad secedendum. Sed enim per
diem in templo docebat, ut qui per Osee praedixerat: In templo
meo me invenerunt, et illic disputatum est ad eos. Ad noctem
vero in elaeonem secedebat. Sic enim Zacharias demonstrarat:
Et stabunt pedes eius in monte elaeone. Erant horae quoque
auditorio competentes. Diluculo conveniendum erat, quia⁹ per
Esaiam cum dixisset, Dominus dat mihi linguam disciplinae,
adiecit, Apposuit mihi mane aurem ad audiendum. Si hoc est
prophetias dissolvere, quid erit adimplere?

40. [1] Proinde scit et quando pati oporteret eum cuius passionem
lex figurat. Nam ex tot festis Iudaeorum paschae diem elegit. In
hoc enim sacramentum pronuntiarat Moyses, Pascha est domini.
Ideo et affectum suum ostendit: Concupiscentia concupivi pascha
edere vobiscum, antequam patiar. O legis destructorem, qui

39. ⁹ quia scribendum putabam: qui libri et edd.

39. ^o cf. Isa. 40: 8     ^p cf. Deut. 8: 12 sqq.     ^q Hos. 12:4 LXX    ^r Zech.
14: 4     ^s Isa. 50: 4         40. ^a Lev. 23: 5

concupierat etiam pascha servare! Nimirum vervecina illum Iuda-
ica delectaret? An ipse erat qui tanquam ovis ad victimam ad-
duci habens, et tanquam ovis coram tondente sic os non aperturus,
figuram sanguinis sui salutaris implere concupiscebat? [2] Poterat et
ab extraneo quolibet tradi: ne dicerem et in hoc psalmum ex-
punctum: Qui mecum panem edit, levabit¹ in me plantam.
Poterat et sine praemio tradi. Quanta enim opera traditoris circa
eum qui populum coram offendens nec tradi magis potuisset quam
invadi? Sed hoc alii competisset Christo, non qui prophetias
adimplebat. Scriptum est enim: Pro eo quod venumdedere iustum.
Nam et quantitatem et exitum pretii, postea Iuda paenitente
revocati et in emptionem dati agri figuli, sicut in evangelio
Matthaei continetur, Hieremias praecanit: Et acceperunt tri-
ginta argenteos, pretium appretiati, vel honorati, et dederunt eos
in agrum figuli. [3] Professus itaque se concupiscentia concupisse
edere pascha ut suum (indignum enim ut quid alienum concupi-
sceret deus), acceptum panem et distributum discipulis corpus
suum illum fecit, Hoc est corpus meum dicendo, id est figura
corporis mei. Figura autem non fuisset nisi veritatis esset corpus:
ceterum vacua res, quod est phantasma, figuram capere non
posset. Aut si propterea panem corpus sibi finxit quia corporis
carebat veritate, ergo panem debuit tradere pro nobis. Faciebat
ad vanitatem Marcionis, ut panis crucifigeretur. Cur autem panem
corpus suum appellat, et non magis peponem, quem Marcion
cordis loco habuit? Non intellegens veterem fuisse istam figuram
corporis Christi, dicentis per Hieremiam, Adversus me cogitave-
runt cogitatum, dicentes, Venite coniciamus lignum in panem eius,
scilicet crucem² in corpus eius. [4] Itaque illuminator antiquitatum

40. ¹ levabit MR: levavit Lat.    ² crucem R: tamen MF [cf. infra 42 n. 2,
43 n. 5]

40. ^b cf. Isa. 53: 7     ^c Ps. 41:9     ^d Amos 2:6     ^e Zech. 11: 12 sq.; cf.
Jer. 32: 7, 25     ^f cf. Lev. 23: 5     ^g Jer. 11: 19 LXX

quid tunc voluerit significasse panem satis declaravit corpus
suum vocans panem. Sic et in calicis mentione testamentum con-
stituens sanguine suo obsignatum, substantiam corporis confir-
mavit. Nullius enim corporis sanguis potest esse nisi carnis.
Nam et si qua corporis qualitas non carnea opponetur nobis,
certe sanguinem nisi carnea non habebit. [5] Ita consistet³ probatio
corporis de testimonio carnis, probatio carnis de testimonio
sanguinis. Ut autem et sanguinis veterem figuram in vino re-
cognoscas, aderit Esaias: Quis, inquit, qui advenit ex Edom, rubor
vestimentorum eius ex Bosor, sic decorus in stola violenta cum
fortitudine? Quare rubra vestimenta tua, et indumenta sicut de
foro torcularis pleno conculcato? [6] Spiritus enim propheticus velut
iam contemplabundus dominum ad passionem venientem, carne
scilicet vestitum, ut in ea passum, cruentum habitum carnis in
vestimentorum rubore designat, conculcatae et expressae vi
passionis tanquam in foro torcularis; quia exinde quasi cruentati
homines de vini rubore descendunt.⁴ Multo manifestius Genesis
in benedictione Iudae, ex cuius tribu carnis census Christi pro-
cessurus, iam tunc Christum in Iuda delineabat: Lavabit, inquit,
in vino stolam suam et in sanguine uvae amictum suum, stolam
et amictum carnem demonstrans et vinum sanguinem. Ita et nunc
sanguinem suum in vino consecravit, qui tunc vinum in sanguine
figuravit.

41. [1] Vae, ait, per quem traditur filius hominis. Ergo iam Vae
constat imprecationis et comminationis inclamationem intellegen-
dam et irato et offenso deputandam; nisi si Iudas impune erat
tantum sceleris relaturus. Aut si impune, vacat Vae: si non im-
pune, utique ab eo puniendus in quem scelus traditionis admisit.
Porro si sciens passus est hominem quem ipse comitatui suo

40. ³ consistet MF: consistit R     ⁴ descendunt M: descendant R edd.

40. ^h Isa. 63: 1 LXX     ⁱ Gen. 49: 11

asciverat in tantum scelus ruere, noli iam de creatore circa Adam
retractare quae in tuum quoque deum retorquentur; aut ignorasse
illum, qui non ex providentia obstitit peccaturo, aut obsistere
non potuisse si ignorabat,¹ aut noluisse si et sciebat et poterat;
atquc ita malitiosum iudicandum, qui passus sit hominem suum
ex delicto perire. [2] Suadeo igitur agnoscas potius et in isto crea-
torem, quam parem illi deum optimum adversus sententiam tuam
facias. Nam et Petrum praesumptorie aliquid elocutum negationi
potius destinando, zeloten deum tibi ostendit. Debuit etiam osculo
tradi propheticus scilicet Christus, ut eius scilicet filius qui labiis
a populo diligebatur. Perductus in consessum an ipse esset Chri-
stus interrogatur. De quo Christo Iudaei quaesissent nisi de suo?
Cur ergo non vcl tunc alium eis prodidit? Ut pati posset, inquis.
Id est ut ille optimus ignorantes adhuc in scelus mergeret. Atquin
et si dixisset, passurus esset: [3] Si dixero, enim inquit, vobis non
credetis:² porro non credituri perseverassent in necem eius. Et
cur non magis passurus esset, si alterius dei ac per hoc adversarium
creatoris se manifestasset?³ Ergo non ut pateretur, alium se tunc
quoque supersedit ostendere; sed quoniam ex ore eius confes-
sionem extorquere cupiebant, nec confesso tamen credituri, qui
eum ex operibus scripturas adimplentibus agnovisse debuerant,
ita eius fuit occultasse se cui ultro debebatur agnitio. [4] Et tamen
adhuc eis manum porrigens, Abhinc, inquit, erit filius hominis
sedens ad dexteram virtutis dei. Suggerebat enim se ex⁴ Danielis

41. ¹ si <non> ignorabat Kroy. (forsan recte)    ² credetis Pam.: creditis
MR ³ manifestasset MR: se add. Jun.    ⁴ ex R³ edd.; esse MR¹

prophetia filium hominis, et e psalmo David sedentem ad dex-
teram dei. Itaque ex isto dicto et scripturae comparatione illu-
minati quem se vellet intellegi, Ergo, inquiunt, tu dei filius es?
Cuius dei, nisi quem solum noverant? Cuius dei, nisi quem in
psalmo meminerant dixisse filio suo, Sede ad dexteram meam?
Sed respondit, Vos dicitis, quasi non ego. [5] Atquin confirmavit id
se esse quod illi dixerant, dum rursus interrogant. Unde autem
probabis interrogative et non ipsos confirmative pronuntiasse,
Ergo tu filius dei es? Ut, quia oblique ostenderat se per scripturas
filium dei intellegendum, sic senserunt,⁵ Ergo tu dei es filius,
quod te non vis aperte dicere, aeque⁶ ita et ille, Vos dicitis,
confirmative respondit; et adeo sic fuit pronuntiatio eius, ut
perseveraverint in eo quod pronuntiatio sapiebat.

42. [1] Perductum enim illum ad Pilatum onerare coeperunt quod
se regem diceret Christum, sine dubio dei filium, sessurum ad dei
dexteram. Ceterum alio eum titulo gravassent, incerti an filium
dei se dixisset, nisi, Vos dicitis, sic pronuntiasset, hoc se esse quod
dicerent. Pilato quoque interroganti, Tu es Christus? proinde,
Tu dicis, ne metu potestatis videretur amplius respondisse. [2] Con-
stitutus est igitur dominus in iudicio; et statuit in iudicio populum
suum. Ipse dominus in iudicium venit cum presbyteris et archonti-
bus populi, secundum Esaiam. Atque exinde omne scriptum
passionis suae implevit. Tumultuatae sunt ibidem nationes, et
populi meditati sunt inania: astiterunt reges terrae, et archontes
congregati sunt in unum adversus dominum et adversus Christum
eius. Nationes, Romani qui cum Pilato fuerant; populi, tribus
Israelis; reges, in Herode; archontes, in summis sacerdotibus.
[3] Nam et Herodi velut munus a Pilato missus Osee vocibus fidem
reddidit: de Christo enim prophetaverat, Et vinctum eum ducent

41. ⁵ senserunt Urs.: senserint MR     ⁶ aeque Urs.: atque MR

41. ^a Dan. 7:13     ^b Ps. 110:1         42. ^a Isa. 3: 14     ^b Ps. 2: 1 sq.

xenium regi. Delectatus est denique Herodes viso Iesu, nec vocem
ullam ab eo audivit. Tanquam agnus enim coram tondente, sic
non aperuit os suum, quia dominus dederat illi linguam disci-
plinae, ut sciret quomodo eum oporteret proferre sermonem,
illam scilicet linguam quam in psalmo adglutinatam gutturi suo
tunc probabat non loquendo. [4] Et Barrabas quidem nocentissimus
vita ut bonus donatur, Christus vero iustissimus ut homicida
morti expostulatur. Sed et duo scelesti circumfiguntur illi, ut
inter iniquos scilicet deputaretur. Vestitum plane eius a militibus
divisum, partim sorte concessum,¹ Marcion abstulit, respiciens
psalmi prophetiam: Dispertiti sibi sunt vestimenta mea, et in
vestitum meum sortem miserunt. Aufer igitur et crucem² ipsam.
Idem enim³ psalmus de eo non tacet: Foderunt manus meas et
pedes meos. Totus in illo exitus legitur. Circumdederunt me canes,
synagoga maleficorum circumvallavit me: omnes qui spectabant
me, naso irridebant me: locuti sunt labiis, et capita moverunt:
Speravit in deum, liberet eum. Quo iam testimonium vestimen-
torum? Habe falsi tui praedam; totus psalmus vestimenta sunt
Christi. [5] Ecce autem et elementa concutiuntur. Dominus enim
patiebatur ipsorum. Ceterum adversario laeso caelum luminibus
floruisset, magis sol radiis insultasset, magis dies stetisset, libenter
spectans pendentem in patibulo Christum Marcionis. Haec
argumenta⁴ quoque mihi competissent, et si non fuissent prae-
dicata. Caelum, inquit Esaias, vestiam tenebris. Hic erit dies de
quo et Amos: Et erit illa die, dicit dominus, occidet sol meridie
(habes et horae sextae significationem), et contenebrabit⁵ super
terram. Scissum est et templi velum, angeli eruptione, derelin-
quentis filiam Sionis tanquam in vinea speculam et in cucumerario
casulam. [6] O quantum perseveravit etiam tricesimo psalmo Chri-
stum ipsum reddere! Vociferatur ad patrem,⁶ ut et moriens ultima
voce prophetas adimpleret. Hoc dicto expiravit. Quis? spiritus

42. ¹ divisum partim, partim sorte concessum voluit Lat.     ² crucem R³:
tamen MR^{1     3} enim MR: tamen Pam. Oeh.     ⁴ argumenta R edd.:
argumentata M     ⁵ contenebrabit Pam.: contenebravit MR     ⁶ In
manus tuas commendo spiritum meum post ad patrem desiderat Kroy.

42. ^c Hos. 10: 6     ^d Isa. 53:7     ^e cf. Isa. 50: 4    ^f cf. Ps. 137: 6
^g Ps. 22: 18     ^h Ps. 22: 16     ⁱ Ps. 22: 16, 7 sq.     ^j Isa. 50: 3     ^k Amos
8:9 ^l cf. Isa. 1: 8     ^m cf. Ps. 31: 5

semetipsum, an caro spiritum? Sed spiritus semetipsum expirare
non potuit. Alius est qui expirat, alius qui expiratur. Si spiritus
expiratur, ab alio expiretur necesse est. Quodsi solus spiritus
fuisset, discessisse potius diceretur quam expirasse. Quis igitur
expirat spiritum nisi caro, quae et spirat quando illum habet, et
ita eum cum amittit expirat? [7] Denique si caro non fuit, sed phan-
tasma carnis, phantasma autem spiritus fuit, spiritus autem semet-
ipsum expiravit et expirando discessit, sine dubio phantasma
discessit cum spiritus, qui erat phantasma, discessit, et nusquam
comparuit phantasma cum spiritu. Nihil ergo remansit in ligno,
nihil pependit etiam post expirationem, nihil de Pilato postu-
latum, nihil de patibulo detractum, nihil sindone involutum,
nihil sepulcro novo conditum. Atquin non nihil. Quid igitur
illud fuit? Si phantasma, adhuc ergo inerat et Christus. Si disces-
serat Christus, ergo abstulerat phantasma. [8] Superest impudentiae
haereticae dicere phantasma illic phantasmatis remansisse. Sed
si et Ioseph corpus fuisse noverat quod tota pietate tractavit,⁷
ille Ioseph qui non consenserat in scelere Iudaeis, Beatus vir qui
non abiit in consilio impiorum, et in via peccatorum non stetit,
et in cathedra pestium⁸ non sedit.

43. [1] Oportuerat etiam sepultorem domini prophetari ac iam tunc
merito benedici, si nec mulierum illarum officium praeterit pro-
phetia quae ante lucem convenerunt ad sepulcrum cum odorum
paratura. De hoc enim per Osee, Ut quaerant, inquit, faciem
meam, ante lucem vigilabunt ad me dicentes, Eamus et converta-
mur ad dominum, quia ipse eripuit¹ et curabit nos, percussit et
miserebitur nostri, sanabit nos post biduum, in die tertia resur-
gemus. [2] Quis enim haec non credat in recogitatu mulierum illarum
volutata inter dolorem praesentis destitutionis, qua percussae sibi
videbantur a domino, et spem resurrectionis ipsius, qua resti-
tui rite² arbitrantur? Corpore autem non invento sublata erat

42. ⁷ Kroy. aliquatenus secutus ita pungebam     ⁸ pestium MR: pestilentiae
ex cod. Vat. Oeh.
43. ¹ eripuit dixit codd. nonnulli: dixit secl. R     ² restitui rite MR: restitu-
tum iri Eng.: fortasse restitui vitae [cf. LXX Osee 6. 1 a0nasthso&meqa kai\ zhso&meqa]

42. ⁿ Ps. 1:1        43. ^a Hos. 5: 15-6: 2

sepultura eius de medio, secundum Esaiam. Sed et duo ibidem
angeli apparuerunt. Tot fere laterensibus uti solebat in duobus
testibus consistens dei sermo. Revertentes quoque a sepulcro muli-
eres, et ab illa angelorum visione, prospiciebat Esaias: Mulieres,
inquit, venientes³ a visione, venite, ad renuntiandam scilicet do-
mini resurrectionem. [3] Bene autem quod incredulitas discipulorum
perseverabat, ut in finem usque defensio nostra consisteret Chri-
stum Iesum non alium se discipulis edidisse quam prophetarum.
Nam cum duo ex illis iter agerent et dominus eis adhaesisset, non
comparens quod ipse esset, etiam dissimulans de conscientia rei
gestae, Nos autem putabamus, inquiunt, ipsum esse redemptorem
Israelis, utique suum Christum, id est creatoris. [4] Adeo nec alium
se ediderat illis. Ceterum non existimarent eum creatoris, et cum
creatoris existimaretur, non sustinuisset hanc de se existimatio-
nem, si non is esset qui existimatur. Aut ipse erit auctor erroris et
praevaricator veritatis, adversus dei optimi titulum. Sed nec post
resurrectionem alium se eis ostendit quam quem existimatum
sibi dixerant. Plane invectus est in illos: O insensati et tardi corde
in non credendo omnibus quae locutus est ad vos. Quae locutus
non alterius se dei esse probat, sed eiusdem dei.⁴ [5] Nam eadem et
angeli ad mulieres: Rememoramini quae locutus sit vobis in Gali-
laea, dicens quod oportet tradi filium hominis et crucifigi⁵ et
tertia die resurgere. Et quare oportebat, nisi quia ita a deo crea-
tore scriptum? Igitur increpavit illos ut de sola passione scanda-
lizatos, et ut dubios de fide resurrectionis annuntiatae sibi a
feminis, per quae non crediderant ipsum fuisse quem existima-
rant. Itaque quod existimaverant, id volens credi se, eum se
confirmabat quem existimaverant, creatoris scilicet Christum,
redemptorem Israelis. [6] De corporis autem veritate quid potest
clarius? cum haesitantibus eis ne phantasma esset, immo phan-
tasma credentibus, Quid turbati estis? inquit, et quid cogitationes

43. ³ venite venientes MR: venite (hac priore vice) secl. Pam.     ⁴ Quae locutus
non alterius se dei esse probat sed eiusdem dei R³: quaenam locutus? alterius
se dei esse probat et manus de deo MR^{1     5} crucifigi R³: tamen figi MR¹

43. ^b Isa. 57: 2 LXX     ^c Isa. 27: 11 LXX

subeunt in corda vestra? Videte manus meas et pedes, quia ego
ipse sum, quoniam spiritus ossa non habet, sicut me videtis habere.
[7] Et Marcion quaedam contraria sibi illa, credo industria, eradere
de evangelio suo noluit, ut ex his quae eradere potuit nec erasit,
illa quae erasit aut negetur erasisse aut merito erasisse dicatur.
Nec parcit nisi eis quae non minus aliter interpretando quam
delendo subvertit. Vult itaque sic dictum quasi, Spiritus ossa non
habet sicut me videtis habentem, ad spiritum referatur, sicut me
videtis habentem, id est non habentem ossa sicut et spiritus. Et
quae ratio tortuositatis istius, cum simpliciter pronuntiare potuis-
set, Quia spiritus ossa non habet, sicut me videtis non habentem?
[8] Cur autem inspectui eorum manus et pedes suos offert, quae
membra ex ossibus constant, si ossa non habebat? Cur adicit, Et
scitote quia ego sum, quem scilicet corporeum retro noverant?
Aut si phantasma erat usquequaque, cur illos phantasma credentes
increpabat? Atquin adhuc eis non credentibus propterea cibum
desideravit, ut se ostenderet etiam dentes habere. [9] Implevimus,
ut opinor, sponsionem. Exhibuimus Iesum Christum propheta-
rum doctrinis, sententiis, affectibus, sensibus, virtutibus, passioni-
bus, etiam resurrectione, non alium quam creatoris; siquidem
et apostolos mittens ad praedicandum universis nationibus, in
omnem terram exire sonum eorum et in terminos terrae voces
eorum, psalmum adimplendo praecepit. Misereor tui, Marcion,
frustra laborasti. Christus enim Iesus in evangelio tuo meus est.

43. ^d cf. Matt. 28: 19     ^e cf. Ps. 19: 4